تـاپی؛ پروژه‌ای شبیه رؤیا
سیدحسن حسینی
یافته‌های ۸صبح نشان می‌دهد که کار پروژه‌ی «تاپی»، خط انتقال پایپ‌لاین گاز از ترکمنستان به هندوستان از طریق افغانستان و پاکستان، هیچ‌گونه پیش‌رفتی نداشته و بیش‌تر شبیه یک پروژه خیالی و رؤیایی است. بر اساس یافته‌های ۸صبح، تنها کار استخراج گاز از این حوزه‌ی گازی در شهر «ماری» ترکمنستان در همسایه‌گی ولایت هرات، دست‌کم به پنج سال زمان نیاز دارد. ترکمنستان علاقه‌مند سرمایه‌گذاری از جیب خودش نیست و به دنبال دونر می‌گردد. در افغانستان تا اکنون حتا یک متر زمین در مسیر تاپی استملاک نشده و حتا مقرره استملاک زمین نیز ترتیب نگردیده است.
دو سال پیش، رییس جمهور غنی وعده سپرد که تا یک سال دیگر گاز تا دروازه‌های خانه‌های مردم می‌رسد، اما حالا یافته‌های ۸صبح نشان می‌دهد که پروژه تاپی به چند سال دیگر زمان نیاز دارد تا به دروازه افغانستان برسد.
منابع دخیل در پروژه تاپی به روزنامه ۸صبح گفته‌اند که روند اجرایی پروژه‌ی تاپی در ترکمنستان با دو مشکل «اجرایی» و «مالی» روبه‌رو است و این کشور هنوز نتوانسته منبع مالی مشخصی برای آغاز کار انتقال گاز از مسیر پروژه‌ی تاپی به کشورهای آسیای جنوبی پیدا کند.
اطلاعات رسیده به روزنامه‌ی ۸صبح حاکی از آن است که ترکمنستان علاقه‌مند سرمایه‌گذاری خارجی در پروژه‌ی تاپی است تا از این درک هم گاز این کشور به فروش برسد و هم شرکت ترکمن‌گاز، شرکت داخلی ترکمنستانی، به سود خوبی دست یابد؛ اما هنوز نتوانسته برای این امر سرمایه‌گذار جذب کند. پیش از این گفته شده بود که ترکمنستان بخشی از هزینه‌ی مجموعی پروژه‌ی تاپی را نظر به سهم ۷۵ درصدی از کل پروژه، پرداخت می‌کند.
بر پایه‌ی اطلاعات رسیده به روزنامه‌ی ۸صبح، ترکمنستان بیش از آن‌که به پروژه‌ی تاپی به عنوان فرصت اقتصادی ویژه نگاه کند، به دنبال بازاریابی از کشورهای منطقه و اروپا است تا از این درک برای منابع انرژی خود مشتری‌های بیش‌تر به دست آورد.
منابع به ۸صبح گفته‌اند که به دنبال همین تلاش‌ها، اخیراً مذاکرات برای انتقال گاز ترکمنستان به روسیه آغاز شده است؛ امری که با وجود موانع متعدد از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ترکمنستان، امیدی به اجرایی شدنش وجود نداشت.
در همین راستا، ترکمنستان پس از توقف یک دوره سه ساله، مجدداً صادرات گاز طبیعی به روسیه را در ۱۵ اپریل ۲۰۱۹ برای ده هفته از سر گرفت و امیدها برای تمدید آن نزد دو کشور وجود دارد.
ایران مترصد فرصت است
ایران، همسایه‌ی غربی افغانستان هم با میدان‌های گازی زیاد، از سال‌ها به این طرف در نتیجه تداوم «سیاست ضد ترانزیتی» نتوانسته بود مسیر قابل اعتمادی به کشورهای حوزه‌ی آسیای میانه جهت انتقال گاز به کشورهای جنوب آسیا باشد. منابع به ۸صبح گفته‌اند که همین قضیه از دلایلی است که کشورهای جنوب آسیا برای خرید گاز ترکمنستان به مسیرهای طولانی، پرهزینه و ناامن روی آورند. خط لوله تاپی یکی از این مسیرها است که با دور زدن ایران بخشی از گاز مورد نیاز افغانستان، پاکستان و هند از آن طریق تأمین خواهد شد.
در پی تلاش‌های ایران، گزارش‌ها نشان می‌دهد که سال گذشته‌ی میلادی این کشور با تغییر سیاست ضد ترانزیتی، اعلان کرد که امیدی به پروژه‌ی تاپی ندارد و پیشنهاد سوآپ (معاوضه) را به ترکمنستان فرستاده است.
حمیدرضا عراقی، مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران، باری درباره‌ی طرح ساخت خط لوله گاز تاپی ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند و امکان سوآپ گاز به پاکستان گفته بود: «معلوم نیست امنیت و منابع مالی ساخت این خط از چه محلی تأمین خواهد شد.»
در همین حال مذاکرات برای انتقال گاز ترکمنستان به ایران و سپس به آسیای جنوبی از مسیر بستر دریای خزر هم روی میز گفت‌وگوهای کشورهای منطقه قرار دارد. چانه‌زنی‌ها برای صدور گاز ترکمنستان به ترکیه هم کماکان به رسانه‌ها رسیده است.
پنج سال تا بهره‌برداری میدان گازی «گالکنیش»
تاپی، گاز ترکمنستان را از حوزه «گالکنیش» در جنوب ترکمنستان، که ذخایر آن تا ۱۶ تریلیون متر مکعب برآورد شده، از راه ولایت‌های هرات، هلمند، فراه و قندهار افغانستان به کویته بلوچستان پاکستان و از آن‌جا به شهر ملتان این کشور منتقل می‌کند و بالآخره در منطقه موسوم به «فاضیلکا» در پنجاب هند به پایان می‌رسد.
بر اساس یافته‌های ۸صبح، کار استخراج گاز از این حوزه‌ی گازی در شهر «ماری» ترکمنستان دست‌کم به پنج سال زمان نیاز دارد و گام‌های اولی توسط یک شرکت کوریایی از یک‌سال به این طرف برداشته شده، اما ترکمنستان اجازه‌ی بازدید از آخرین پیش‌رفت‌های کار را به خبرنگاران نداده است.
هزینه‌ی مجموعی این پروژه‌ی بزرگ اقتصادی منطقه‌ای حدود هفت‌ونیم میلیارد دالر است و حدود ۱۵ میلیارد دالر دیگر نیز در بخش گاز سرمایه‌گذاری می‌شود. بخشی از این هزینه قرار است با کمک بانک انکشاف آسیایی تأمین شود، اما با گذشت چند سال از امضای توافق و شور و هلهله‌ی رسانه‌ای از آن، خبری از تأمین بودجه‌ی مورد نظر از هیچ طرفی در دست نیست.
وعدههای سرخرمن
کمی کم‌تر از دو سال قبل محمد‌اشرف غنی، رییس جمهور کشور، در همراهی با سران سه کشور دیگر عضو پروژه‌ی تاپی در ولایت غربی هرات وعده سپرد که تا یک سال دیگر گاز پروژه‌ی تاپی به افغانستان می‌رسد و مردم روستاها و شهرها از آن استفاده می‌کنند.
در مراسم افتتاح کار عملیاتی تاپی در ترکمنستان، رهبران کشورهای عضو، تحقق عملی این پروژه را گامی نو در مناسبات منطقه‌ای خواندند. نواز شریف، نخست‌وزیر پیشین پاکستان، در آن مراسم گفت که پروژه انتقال گاز تاپی، سبب به وجود آمدن صلح و تشویق تجارت بین کشورهای منطقه خواهد شد.
مقام‌های کشورهای عضو تاپی در همان زمان اعلام کردند که تاپی فراتر از یک پروژه است و به عنوان همکاری فراگیر، افغانستان و منطقه را به سمت آبادانی، همکاری بیش‌تر و توسعه اجتماعی-اقتصادی آسیای مرکزی و جنوبی سوق خواهد داد.
طول این خط لوله، در مجموع ۱۸۱۴ کیلومتر است که ۸۱۶ کیلومتر آن از خاک افغانستان عبور می‌کند و ظرفیت انتقال سالانه ۳۳ میلیارد مترمکعب گاز را به سه کشور عضو تاپی دارد. هر کشور مقداری مشخص از این گاز را خریداری کرده است.
مطابق قرارداد ۳۰ ساله تاپی، افغانستان در۱۰ سال نخست این پروژه، سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب، در ۱۰ سال دوم سالانه ۱ میلیارد مترمکعب و در۱۰ سال سوم، سالانه ۱،۵ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان می‌خرد.
چندی قبل که سروصدای رسانه‌ها بالا گرفت، دفتر ریاست جمهوری کشور اعلام کرد که تاپی تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی تکمیل می‌شود؛ امری که حالا بیش‌تر به یک رؤیا شبیه است تا واقعیت!
در هرات، جلیل‌احمد فضل‌جو، مسوول اجرایی پروژه‌ی تاپی، به ۸صبح می‌گوید که تمام مسیر پایپ‌لاین گاز در کشور از وجود ماین پاک‌سازی شده و روند استملاک زمین‌ها جریان دارد.
آقای فضل‌جو می‌افزاید که هنوز حتا یک متر زمین هم در هیچ نقطه از کشور از مردم استملاک نشده و فقط بررسی‌های محیط زیستی و نقشه‌برداری که جزیی از فرآیند استملاک به شمار می‌رود، انجام یافته است. به گفته‌ی وی، نیاز است تا نظر به قوانین متعدد در کشور، مقرره‌های مشخصی برای استملاک زمین‌های مسیر پروژه‌ی تاپی از سوی ریاست جمهوری کشور آماده شود، اما با گذشت دو ماه هنوز خبری از این مقرره‌ها نیست.
در همین حال جیلانی فرهاد، سخنگوی والی هرات، به ۸صبح می‌گوید که عبدالقیوم رحیمی، والی این ولایت، اخیراً در سفر به کشور ترکمنستان، در دیدار با مقام‌های دولتی آن کشور، خواهان جدیت در اجرای پروژه‌ی تاپی شده است.
پیش از آن، همایون قیومی، سرپرست وزارت مالیه‌ی کشور، هم در سفر به هرات گفته بود که کار پروژه‌ی تاپی عمل شدنی است. گفتنی است که همراه و هم‌زمان با عبور خط انتقال گاز پروژه‌ی تاپی، خط انتقال برق، خط آهن، جاده و فایبر نوری از یک مسیر عبور خواهند کرد که افغانستان را به یک «چهارراه» منطقه‌ای نزدیک‌تر می‌کند، اما گذشت زمان نشان داد که زمان زیادی برای تحقق وعدههای مقام‌های دولتی نیاز است.
نگرانی از آن وجود دارد که اگر افغانستان بازیگر ماهری در اجرای پروژه‌ی تاپی نباشد، ترکمنستان با کشورهای دیگر وارد مذاکره شده و به این ترتیب، توپ از میدان افغانستان به بیرون پرتاب شود.
امید شکری، از تحلیل‌گران حوزه‌ی انرژی، در مقاله‌ای به ایندیپندنت فارسی نوشته که تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی گاز، همواره مورد توجه ترکمنستان بوده است. به نقل از آقای شکری، وابسته بودن این کشور به صادرات گاز به چین، مطلوب این کشور نیست و یافتن بازارهای جدید، همواره دغدغه وزارت انرژی ترکمنستان بوده است. او هم‌چنان نوشته که با توجه به کندی روند احداث پروژه تاپی، بازار اروپا یکی از گزینه‌های جدی ترکمنستان برای تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی این کشور است و اگر ترکمنستان نتواند در یافتن بازارهای صادراتی موفق عمل کند، اقتصاد این کشور با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد.
گفتنی است که بخش عمده‌ی صادرات ترکمنستان منابع انرژی است و کاهش صادرات گاز طبیعی، به معنای کاهش درآمد ارزی این کشور خواهد بود.
حالا باید دید که با توجه به نگرانی‌های جدی نسبت به از دست رفتن پروژه‌ی تاپی و جست‌وجوی بی‌وقفه‌ی ترکمنستان برای فروش گاز، افغانستان می‌تواند کماکان نفعی از آن ببرد یا خیر.
