ایران از جمله کشورهایی است که بیش‌ترین مهاجر افغان را در خود جا داده است. با آن که هنوز آمار دقیقی از مهاجران در این کشور ارایه نشده، اما براساس اطلاعات برخی منابع، شمار مهاجران حدود هفت میلیون تن تخمین زده می‌شود. مقام‌های ایرانی بارها نگرانی خود را در زمینه ابراز داشته و رقم مهاجران افغان در ایران را بالاتر از ظرفیت این کشور خوانده‌اند. از رویه خشونت‌آمیز پولیس ایران با مهاجران و نقض حقوق آن‌ها، بارها گزارش شده است. همچنان گزارش شده است که ایران در گذشته از مهاجران به‌مثابه ابزار فشار علیه دولت پیشین استفاده کرده است. برای نمونه، دولت ایران در سال ۱۳۸۶ نزدیک به یک میلیون مهاجر را به‌گونه گروهی اخراج کرد که در واکنش به آن، پارلمان افغانستان وزیر امور مهاجران را استیضاح و سلب اعتماد کرد. دلیل این امر، ناتوانی وزارت امور مهاجران در امر توقف روند اخراج مهاجران از ایران بود. همچنان در سال ۱۳۹۹ پولیس ایران در شهر یزد به موتر حامل مهاجران افغان شلیک کرد که در نتیجه آتش‌گرفتن موتر سه تن کشته شدند و یک تن دیگر زخم برداشت. انتشار این خبر واکنش‌های زیادی را در سطح ملی و بین‌المللی برانگیخت.
طی دو سال اخیر، دو عامل روند مهاجرت افغان‌ها به ایران را شدت بخشیده است: ۱- برگشت طالبان به قدرت؛ ۲- گذرگاه بودن ایران به سمت ترکیه. براساس گزارش‌ها، روند مهاجرت افغان‌ها به ایران طی نزدیک به دو سال اخیر افزایش چندبرابری داشته است. برای نمونه، در کم‌تر از یک هفته (۶-۱۲ حمل ۱۴۰۱) ۳۶۹۴۸ مورد تردد از افغانستان به ایران صورت گرفته است که از این میان، ۲۸۱۰ تن دارای مدرک قانونی بوده‌اند و ۳۴۱۳۸ تن فاقد مدرک قانونی. مهاجران پس از ورود به خاک ایران سه گزینه در پیش دارند: ۱- در ایران می‌مانند آن‌هم با دشواری زیاد؛ ۲- از ایران اخراج می‌شوند به‌شیوه نامناسب؛ ۳- از مسیر ایران وارد خاک ترکیه می‌شوند. به هر پیمانه که روند ورود مهاجران به خاک ایران سیر صعودی پیدا کرده، به همان پیمانه روند اخراج آن‌ها نیز شدت پیدا کرده است. برای نمونه، در ماه سنبله سال ۱۴۰۱ در یک هفته (۲۳-۳۰) حدود ۷۰۰۰ مهاجر افغان از ایران اخراج شده‌اند. البته این روند نه‌تنها توقف پیدا نکرده یا کند نشده، بلکه تشدید هم شده است.
پس از آن که دولت ایران خود را با موج جدید مهاجرت روبه‌رو دید، ناگزیر دو طرح را روی دست گرفت که هر دو در حال عملی‌شدن است: طرح سرشماری اتباع افغان فاقد مدرک و طرح تمدید اقامت اتباع غیرمجاز افغان. در ذیل به جزییات این دو طرح پرداخته می‌شود.
۱- طرح سرشماری اتباع افغان فاقد مدرک
این طرح پس از آن روی دست گرفته شد که روند مهاجرت افغان‌ها به ایران سیل‌آسا تشخیص شد. هدف از به کارگیری این طرح این بود که آمار دقیقی از مهاجران افغان در ایران به دست آید؛ ضمن آن که هویت، شغل و بقیه کوایف‌شان مشخص می‌شود. این طرح شامل کسانی می‌گردد که از مسیر قاچاق وارد خاک ایران شده‌اند، نه کسانی که اقامت قانونی دارند یا با ویزه داخل ایران شده‌اند و از اعتبار ویزه‌شان نگذشته است. بار اول احمد وحیدی، وزیر کشور (داخله) ایران، از به‌کارگیری این طرح در رسانه‌ها خبر داد و از مهاجران افغان خواست تا از این فرصت استفاده کنند، ورنه اخراج می‌شوند. طرح مزبور، دوشنبه، ۲۲ حمل ۱۴۰۱ آغاز و تا ۱۷ جوزا ادامه داشت. بعداً به دلیل رقم بلند مهاجران، این روند تا ۹ سرطان همان سال تمدید شد. در بسیاری از شهرهای ایران دفاتر کفالت (دفتر ارایه خدمات به اتباع خارجی) فعال شد و مهاجران با حضور در این دفاتر ثبت نام کرده و برگه سرشماری دریافت کردند. مهاجران در بدل پرداخت ۲۷ هزار تومن (معادل ۴۵ افغانی) می‌توانستند برگه سرشماری دریافت کنند. مدت اعتبار برگه شش ماه بود و بالاتر از آن نیازمند تمدید. گفته می‌شود که نزدیک به دو و نیم میلیون مهاجر تا کنون توانسته‌اند از این طرح مستفید شوند.
۱-۱ مزایای برگه سرشماری
– دارنده برگه می‌تواند در شهری که سکونت دارد، گشتوگذار کند، ولی اگر بخواهد به شهر دیگری برود، بایستی به دفتر کفالت مراجعه کرده و جواز سفر اخذ کند. دفتر کفالت برگه سرشماری را قید و به دارنده آن نامه سفر می‌دهد. پس از برگشت دارنده برگه، دفتر کفالت نامه را تحویل گرفته و برگه را دوباره به دارنده آن می‌سپارد.
- دارنده برگه ظاهراً از خطر اخراج از سوی پولیس مصون است.
- کودکان دارنده این برگه می‌توانند از مزایای آموزشی (شمولیت در مکتب) مستفید شوند.
محمدالله (مستعار) مهاجر افغان در ایران است. او در دولت پیشین در مربوطات ریاست عمومی امنیت ملی در ولایت و ولسوالی‌های گوناگون ایفای وظیفه می‌کرده است. او می‌گوید که پس از سقوط دولت پیشین با ویزه درمانی وارد خاک ایران شده است. پس از آن که میعاد قانونی ویزه‌اش به پایان رسیده، نتوانسته است تمدید کند. بنابراین، مدتی به‌گونه غیرمجاز در ایران به‌سر می‌برده است. پس از آن که طرح مزبور روی دست گرفته شد، با مراجعه به دفتر کفالت توانسته برگه سرشماری دریافت کند. او اکنون از اخراج خود توسط پولیس مثل گذشته هراس ندارد؛ چون که برگه سرشماری در دست دارد و می‌تواند در شهری که کار می‌کند، گشتوگذار کند. او هنوز دو مرتبه برگه سرشماری را تمدید کرده که تا آخر ماه جوزای سال جاری واجد اعتبار است. او می‌گوید که براساس برخی گفته‌ها، قرار است برگه سرشماری به مرور تبدیل به «کارت اشتغال‌زایی» شود که این به قول او، می‌تواند زمینه را برای ماندن در ایران به‌گونه بهتر از قبل مساعد سازد.
۲- طرح تمدید اقامت اتباع افغان غیرمجاز در ایران
این طرح که به‌تازه‌گی روی دست گرفته شده است، کسانی را شامل می‌شود که پس از برگشت طالبان به قدرت با اسناد قانونی وارد خاک ایران شده‌اند و سپس اعتبار اسنادشان منقضی شده است و اکنون به‌گونه غیرمجاز در این کشور حضور دارند. این طرح دوشنبه، ۴ ثور سال جاری اعلام شد. این طرح سه دسته از مهاجران را شامل می‌شود:
- مهاجرانی که از شروع جوزای سال ۱۴۰۰ با ویزه قانونی (سیاحتی، ورود، درمانی، زیارتی) وارد ایران شده‌اند، ولی اعتبار ویزه‌شان به‌سر رسیده و نتوانسته‌اند تمدید کنند.
- مهاجرانی که از شروع جوزای سال ۱۴۰۰ با ویزه قانونی (سیاحتی، ورود، درمانی، زیارتی) وارد ایران شده‌اند، ولی یک مرتبه ویزه خود را تمدید کرده‌اند و بعداً اعتبار آن منقضی شده است.
- مهاجرانی که از شروع جوزای سال ۱۴۰۰ با ویزه قانونی (سیاحتی، ورود، درمانی، زیارتی) وارد ایران شده‌اند، ولی دو مرتبه ویزه خود را تمدید کرده‌اند و سپس اعتبار آن به‌سر رسیده است.
محرومان از این طرح شامل کسانی می‌شوند که از شروع جوزای سال ۱۴۰۰ با ویزه قانونی (سیاحتی، ورود، درمانی، زیارتی) وارد ایران شده‌اند، ولی پس از ختم اعتبار ویزه‌شان اخراج شده‌اند و دوباره از مسیر قاچاق وارد ایران شده‌اند.
۱-۲ مزایای طرح تمدید اقامت
- دارنده پاسپورت و ویزه جریمه اندک پرداخت می‌کند. برای نمونه، در بدل هر سال دیرکرد، ۴۰۰ هزار تومن (معادل ۷۰۰ افغانی) می‌پردازد. این در حالی است که قبل از این طرح، تمدید ویزه دشوارتر از عبور دادن شتر از سوراخ سوزن بود. معدود کسانی آن‌هم با دنیایی از مشکلات می‌توانستند ویزه خود را تمدید کنند. این طرح ازآن‌رو، برای مهاجران اهمیت دارد که جریمه آن اندک است. پیش از این، در بدل هر روز حضور غیرمجاز در ایران، ۲۰۰ هزار تومن (معادل ۳۴۰ افغانی) جریمه وضع می‌شد، اما براساس طرح مزبور، در یک سال ۴۰۰ هزار تومن یعنی هر سه ماه ۱۰۰ هزار تومن (معادل ۱۷۰ افغانی) وضع می‌شود. اگر وضعیت قبلی را با طرح فعلی مقایسه کنیم، این طرح به‌مراتب به سود مهاجران است و با توجه به رویه سخت‌گیرانه دولت ایران در برابر مهاجران، تا جایی قابل تعجب می‌نماید.
- پس از پرداخت جریمه، دارنده پاسپورت و ویزه می‌تواند به‌مدت سه ماه به‌گونه قانونی در ایران بماند. پس از پایان این مدت یا به‌گونه قانونی از ایران خارج می‌شود، یا هم اگر قصد ماندن در ایران را دارد، می‌تواند در روند اخذ برگه سرشماری که در طرح شماره یک شرح داده شد، اشتراک کند.
زلمی (مستعار) قبلاً در ریاست سارنوالی استیناف ولایت کابل ایفای وظیفه می‌کرده است. پس از سقوط نظام جمهوری با خانواده خود به‌گونه قانونی وارد ایران شده است. او فقط یک مرتبه توانسته ویزه خود و خانواده‌اش را تمدید کندش . برای بار دوم تلاش‌هایش بی‌ثمر مانده است. پس از آن که طرح سرشماری اتباع افغان فاقد مدرک عملیاتی می‌گردد، با اعضای خانواده خود در آن طرح اشتراک و برگه سرشماری دریافت می‌کند. مادر موصوف که کهن‌سال است و از آن‌جایی که نمی‌توانسته در صف دریافت‌کننده‌گان برگه سرشماری منتظر بماند، از این فرصت محروم مانده است. پس از آن که طرح دومی (تمدید اقامت اتباع افغان غیرمجاز) از سوی وزارت کشور (داخله) ایران اعلام شد، موصوف با ویزه فاقد اعتبار مادر خود به دفتر کفالت شهر اصفهان به‌منظور تمدید مراجعه کرده است. از اعتبار ویزه نامبرده ۱۱ ماه سپری شده است. یعنی از ماه اسد سال ۱۴۰۱ بدین‌سو اعتبار قانونی ویزه منقضی بوده است. موصوف می‌گوید که با پرداخت مبلغ ۴۰۰ هزار تومن (معادل ۷۰۰ افغانی) پاسپورت را به دفتر کفالت غرض تمدید تحویل داده است. دفتر کفالت پاسپورت را تحویل گرفته و به موصوف گفته است که پس از گذشت ۲۵ روز غرض اخذ پاسپورت مراجعه کند.
شایان ذکر است که دو طرح مزبور به‌خاطر تسکین موقت درد است نه درمان کامل آن. مهاجران افغان در ایران هنوز با مشکلات فراوانی دست به گریبان هستند از جمله این که نمی‌توانند از خدمات بانکی و مخابراتی مستفید شوند، مگر این که اقامت قانونی داشته باشند، آن‌هم با عالمی از دشواری.
