خلاصه
پدیده گردوغبار و ریزگردها یکی از آفتهای طبیعی بوده که از دیر باز در مناطق خشک و صحرایی وجود داشته است؛ ولی با افزایش تاثیرات تغییرات اقلیمی این پدیده در یکی دو دهه اخیر در بسیاری از شهرهای کشورهای خاورمیانه به دلیل داشتن اقلیم خشک و گرم و آسیبپذیری بیشتر از این تغییرات، تشدید شده است.
در ولایات غربی و جنوبغربی افغانستان به دلیل بادهای فصلی، پدیده گردوغبار اکثراً به وقوع میپیوست، اما در چند سال اخیر به دلیل خشکسالیهای دوامدار و بحران کمآبی ناشی از تغییرات اقلیمی، این پدیده در بسیاری ولایات دیگر نیز شدت گرفته است. خشک شدن تالابها و حوضهای طبیعی، ساخت بندهای آب، از بین رفتن پوشش گیاهی و بیابانزایی از دلایل اساسی افزایش ریزگردها است.
تداوم و تکرار پیهم بحران ریزگردها، مشکلات جدی و جبرانناپذیری را متوجه صحت انسانها، تنوع زیستی، خاک و سکتور زراعت و در مجموع اکوسیستم میسازد. در صورتی که مدیریت موثر در زمینه حفاظت از خاک، منابع آب و مدیریت شهری روی دست گرفته نشود، گردوغبار و فرسایش خاک در نهایت به نابودی خاک و انسان خواهد انجامید. برگشت رطوبت به طبیعت و روشهایی که در این یادداشت به آنها اشاره خواهد شد، در کاهش و جلوگیری از خسارات بیشتر موثر خواهد بود.
ریزگردها در مناطق خشک و فاقد پوشش گیاهی همواره در اثر وزش باد به هوا معلق میشود. بحران ریزگردها در کشورهای آفریقایی، عربستان، عراق، سوریه و آسترالیا از چندین دهه بدین سو به دلیل داشتن صحراها و دشتهای پهناور خشک و بیآب وجود داشت، ولی مشکلات کمآبی و گرم شدن زمین شدت این پدیده را بیشتر کرده است.
ریزگرد چیست؟
ریزگرد ماده بسیار کوچک جامد است که اندازه آن به ۲.۵ تا ۱۰ مایکرون میرسد. این مواد در اثر توفانها و بادهای شدید در هوا معلق میشود و میتواند فواصل طولانی را طی کند. در نتیجه کاهش سرعت باد، نظر به وزن مخصوص خود به زمین رسوب میکند و ذرات کوچک آن میتواند فواصل خیلی زیاد، حتا فراتر از مرزهای کشورها را طی کند. گردوغبار توام با توفان، میتواند ساحه دید را تا دو کیلومتر و حتا در بعضی شرایط کمتر از آن محدود بسازد و سبب مشکلات جدی تراکم و اختلال عبورومرور در شهرها شود.
جنس ریزگردها انواع مختلفی دارد که شامل دود، خاک، ذرات ریگ، منرالها، نمکها، بقایای گیاهان، پسماندههای کارخانهها و صنایع و آلایندههای زهری و کیمیاوی میشود. گاه ریزگردها مخلوطی از همه اینها است. این ریزگردها موجب تیرهگی افق دید در آسمان میشود.
قابل یادآوری است که وقتی ریزگردها با آلایندههای کیمیاوی صنعتی یکجا میشود، میزان آسیب آن به صحت انسانها و در مجموع محیط زیست و تنوع زیستی، بهخصوص زراعت، چند برابر افزایش مییابد.
خسارات و پیامدهای پدیده ریزگردها
ریزگردها آسیبهای جدی را متوجه صحت انسانها میسازد. در کوتاهمدت امراض حاد تنفسی، حساسیتها، امراض چشم و امراض پوستی ایجاد میشود که در طولانیمدت مرگومیر قبل از وقت و در مجموع کاهش طول عمر انسانها را در پی دارد.
گردوغبار و ریزگردها در حقیقت فرسایش و از بین رفتن سطح خاک است. برای شکلگیری یک سانتیمتر خاک در سطح زمین، از ۲۰۰ الی ۱۰۰۰ سال نیاز است. بنابراین، ریزگردها زیان بنیادی را بر پیکر زراعت و خاک وارد میسازد.
ریزگردها با ذرات معلق از صنایع و کارخانهها (هایدروکاربن با نایتروجن دای اکساید) و اشعه آفتاب سبب تشکیل لایه ازون بد در سطح زمین میشود که بسیار خطرناک است، بهویژه خانمهای باردار، کهنسالان، کودکان و افرادی که به بیماریهای مزمن گرفتارند، در معرض خطر جدی آن قرار دارند.
در کنار موارد بالا، تغییر اکوسیستم، آسیب به تنوع زیستی، تغییر درجه حرارت، تشدید مهاجرتها و فرسایش خاک از جمله پیامدهای زیانباری است که بهجا میگذارد.
دلایل وقوع ریزگردها
وقوع ریزگردها و گردوغبار دارای عوامل طبیعی و انسانی است. از عوامل طبیعی، میتوان خشکسالیهای طبیعی، نوعیت خاک، حساس بودن خاک فرسایشی و بادهای شدید موسومی را نام برد؛ ولی عوامل انسانی همان انتشار بیشازحد گازهای گلخانهای ناشی از فعالیتهای انسانی در کره زمین است که سبب تغییرات اقلیمی میشود.
گردوغبار میتواند منشأ داخلی یا خارجی داشته باشد؛ ولی در هر صورت تغییرات اقلیمی، کاهش بارندهگیها، تغییر در شدت، زمان و مکان بارندهگی و همچنان تغییر در نوعیت بارندهگی از برف به باران و برعکس، نتیجه منفی آن است. این تغییرات، سبب بیابانزایی، از بین رفتن جنگلات و پوشش گیاهی و وقوع سیلابها میشود. خشک شدن تالابها و رودخانهها در پی ساخت بندهای آبی، تغییر کاربری زمین از زراعتی و جنگلی به رهایشی و مدیریت ناسالم محیط زیست و منابع آب، از موارد مهم و بنیادی در تشدید پدیده گردوغبار است.
راههای پیشگیری
پدیده گردوغبار نیز مانند سایر آفتهای طبیعی با روی دست گرفتن مدیریت موثر، تا حد زیادی قابل کنترل است. میشود با در نظرداشت موارد زیر، رشد بیابانزایی و تغییرات اقلیمی را کاهش داد:
ـ مدیریت سالم آب، برگشت رطوبت به خاک، مدیریت خاک و افزایش تابآوری و تحملپذیری شهرها؛
ـ گسترش پوشش گیاهی و مقابله با جنگلزدایی و بیابانزایی؛
ـ ایجاد کمربندهای سبز اطراف شهرها، حفاظت و گسترش فضای سبز داخل شهرها و جلوگیری از انکشاف افقی شهرها؛
ـ استفاده از وسایل میکانیکی جهت کنترل و کاهش سرعت باد در اطراف شهرها، مانند بادشکنها.
علاوه بر موارد بالا، از مالچها نیز در امر استقرار و تقویت سطح خاک استفاده میشود که انواع مختلف دارد. در شرایط خاص میشود از مالچها نیز جهت جلوگیری از فرسایش خاک بهره گرفت. مالچ نوعی پوشش دستساز سطح زمین برای سرد نگهداشتن و حفظ رطوبت زمین است. معمولاً این پوششها از برگهای سوزنیشکل، پوست خردشده درختان، علفهای هرز و روزنامهها ساخته میشود.
قابل ذکر است که در صورت وجود منشأ بیرونی برای ریزگردها، رسیدهگی به این مشکل مستلزم همکاریهای منطقهای و فرامرزی است؛ مانند بحران ریزگردها در ایران که بیشتر منشأ آن بیرونمرزی بوده و از کشورهای عراق و سوریه وارد این کشور میشود.
نتیجهگیری
افزاش ریزگردها در حقیقت همان خشم طبیعت است که در نتیجه رفتارهای سنجیده نشده انسان در روی زمین پدیدار گشته است. بحران ریزگردها همانند دیگر بحرانهای زیستمحیطی بوده که ریشه در عملکرد انسانی دارد. در کشورهای توسعهنیافته به دلیل فقر، بیکاری و نبود آگاهی لازم در میان شهروندان در این زمینه، اکثراً به این موارد توجه لازم صورت نمیگیرد. در این کشورها مسایل امنیتی، اقتصادی و مسایل دیگر در اولویتاند. بناءً، این کشورها بیشتر در معرض آسیب این نوع بحرانها قرار میگیرند. اگر ما در قبال مدیریت خاک، جنگلات و آب حساس نباشیم، این خشم طبیعت بیشتر شدت خواهد گرفت و در نتیجه سبب از بین رفتن تدریجی انسان و خاک خواهد شد. بنابراین، بلند بردن آگاهی شهروندان و مشارکت مردم در کاهش پیامدهای این پدیده، خیلی موثر است.