تبعید یا اعدام؛ دو سرنوشت احتمالی عمران خان

عمران خان، نخست‌وزیر پیشین پاکستان، در وضعیت بسیار دشوار به ‌سر می‌برد. او در ورطه خشم ارتش در چندقدمی تبعید یا اعدام قرار دارد. زندانی شدن دایمی، محرومیت از سیاست و انتخابات و حبس خانه‌گی از احتمالات دیگر سرنوشت سیاسی خان شمرده می‌شود. در حال حاضر شماری از رهبران دولت ایتلافی پاکستان که دل‌خوشی از ارتش ندارند، ولی برای از بین بردن رقیب، از هیچ تلاش و هم‌سویی با ارتش برای به ‌زیر کشیدن خان و حزبش دریغ نمی‌ورزند. این اقدام، ثبات و آینده مردم‌سالاری را در این کشور به‌شدت متضرر می‌سازد. قدرت‌مند شدن بیشتر ارتش و فرونشاندن خشمش بالای سیاست‌مداران، به‌ ضرر دموکراسی در پاکستان و منطقه است. هر اقدامی که بتواند نیروهای مدنی و دموکراسی‌خواه را به حاشیه بکشاند، به‌ سود انحصارگرایی، قشرگری، نظامی‌سازی، بنیادگرایی و به تعویق انداختن ایجاد حکومت‌های دموکراتیک، مشروع و مردمی است که پاکستان به‌شدت از این ناحیه رنج می‌برد. یک‌سال‌واندی ماجرای عمران‌خان و ارتش پاکستان، مجددا سلطه ارتش را در به قدرت رساندن و به‌ زیر کشیدن نیروهای سیاسی در این کشور نشان می‌دهد. آقای خان به رغم حمایت‌های بی‌پیشینه و داشتن جذابیت در میان توده‌ها، با سرنوشت سیاه و تلخ سیاسی روبه‌رو است. احتمال می‌رود که او نتواند خود را از دام قهر و خشم ارتش برهاند. خان اگر به حمایت مردمی از کین ارتش خود را برهاند، تبعید یا اعدام از احتمالات سرنوشت او خواهد بود.

درگیری خان و ارتش پاکستان به اکتبر ۲۰۲۱ بر سر انتصاب رییس سازمان استخباراتی این کشور (ISI) برمی‌گردد. نخست‌وزیر پیشین پاکستان با انتخاب رییس پیشنهادی آی‌اس‌آی مخالفت کرد. این اقدام باعث شد که او در جهنم خشم نظامیان قرار گیرد. با توجه به حلقه‌های دامی که در این مدت برای او ساخته شده و اتهام‌هایی که بر او وارد می‌کنند، خان به مشکل می‌تواند خود را از حلقه تناب قهر ارتش برهاند. ارتش، خان را توسط رسانه‌های پاکستان ناجی و مخالفانش را فاسد معرفی کرده بود. اکنون از طریق همین‌ رسانه‌ها او را دشمن پاکستان و مرتکب اعمال تروریستی معرفی می‌کند. با فشار ارتش در جریان دو هفته گذشته، ده‌ها تن از اعضای ارشد حزب تحریک انصاف به‌ رهبری عمران‌ خان، از این حزب و حتا از سیاست کنار رفته‌ و از مردم و ارتش عذرخواهی کرده‌اند. دولت ایتلافی پاکستان به فرمایش ارتش، قطع‌نامه‌ای را در پارلمان این کشور برای محاکمه طرف‌داران نخست‌وزیر پیشین پاکستان به تصویب رسانده است. براساس این قطع‌نامه کسانی که به حمایت از عمران‌ خان بر تاسیسات نظامی و خانه‌های جنرالان هجوم برده بودند، به‌عنوان «آشوبگران و اشرار» در دادگاه‌های نظامی مورد محاکمه قرار می‌گیرند. دولت ایتلافی پاکستان تاکنون ۳۳ تن از معترضان را برای محاکمه نظامی به ارتش تحویل داده است. ارتش پاکستان که مورد تحقیر عزیز سابق خود قرار گرفته، به نظر می‌رسد که زمینه را برای محاکمه عمران خان در یک دادگاه نظامی نیز فراهم می‌کند.

تنش ارتش و عمران خان در ماه‌های نخست برکناری او از سمت نخست‌وزیری، خفیف بود. خان در آن زمان تنها قمرجاوید باجوا، رییس پیشین ارتش را متهم به برکناری خویش می‌دانست. او بعدا فیصل نصیر، از نظامیان ارشد را متهم کرد که قصد کشتن‌ وی را دارد. خان پس از آن‌که بازداشت شد، جنرال عاصم منیر، رییس ارتش را نیز متهم به دست‌گیری و ترور نافرجام خویش کرد. نخست‌وزیر پیشین پاکستان، پس از یک روز بازداشت، توسط حکم دادگاه‌عالی این کشور با قید وثیقه رها شد؛ اما برخی از رسانه‌های پاکستانی ادعا می‌کنند که با فشار حزب کمونیست چین، عمران خان  در ۹ می‌ سال جاری میلادی، از بند آزاد شده است. این ادعا در حالی مطرح می‌شود که هواداران او در سراسر پاکستان به‌ خیابان‌ها آمده بودند و عملا دولت و نظامیان این کشور را با چالش جدی مواجه ساخته بودند. برخی از سیاست‌مداران دموکرات در پاکستان معتقدند که عمران‌خان در زمان تظاهرات حامیانش تصور می‌کرد که دست‌گیری او باعث هم‌سویی جنرال‌های متحد او در ارتش و برکناری منیرعاصم خواهد شد؛ اما ارتشیان از یورش بر تاسیسات نظامی و آتش زدن خانه‌های شماری از جنرالان خشمگین‌اند و ترجیح داده‌اند در کنار رییس خود بمانند. ارتش با دست‌گیری، فشار و تهدید اعضای تحریک انصاف، نشان داد که می‌تواند عمران خان را به‌گونه کامل منزوی کند. در صورتی که ارتش قادر شود تا عمران خان را به دادگاه نظامی بکشاند، احتمال این‌که او با سرنوشت ذوالفقارعلی‌ بوتو، نخست‌وزیر فقید این کشور دچار شود، بعید به نظر نمی‌رسد.

ارتش پاکستان در سال ۱۹۷۹ در یک دادگاه نظامی ذوالفقارعلی‌ بوتو را اعدام کرد. بوتو برای ایستاده‌گی نیاز به شانه‌های ارتش نداشت. او پایگاه قوی در میان مردم و رهبران سیاسی داشت، اما حضور دست‌کم چهارساله خان در قدرت کاملاً وابسته به ارتش بوده است. ارتش که در به‌ قدرت رساندن خان از هیچ تلاش و اقدامی کوتاهی نکرده بود، احتمال می‌رود که آخرین انتقام خویش را از او بگیرد؛ چون بساط حزب او در حال برچیده شدن است. جایگاه سیاسی‌اش در میان سایر احزاب به اندازه کافی تنزل یافته و از اجرای کمپین انتخاباتی موثر ممکن محروم شود. خان اما همچنان جذابیت و حمایت قابل توجهی در میان توده‌ها را حفظ کرده است و جوانان و زنان به‌صورت گسترده از او حمایت می‌کنند.

به‌‌تازه‌گی رانا ثنا‌الله، وزیر داخله پاکستان، به رسانه‌ها گفته است که احتمال می‌رود عمران خان در ارتباط به آتش زدن خانه فرمانده قول‌اردوی لاهور توسط هواداران حزب تحریک انصاف، در دادگاه نظامی محاکمه شود. از طرف دیگر شماری از تحلیل‌گران اوضاع پاکستانی می‌گویند که در حال حاضر محروم کردن از انتخابات، بازداشت مجدد، تبعید و اعدام، روی میز ارتش به‌عنوان سکان‌دار همه نهادهای عدلی و قضایی پاکستان قرار دارد. با تحلیل اوضاع کنونی پاکستان، می‌توان شباهت‌های زیادی در مورد محاکمه عمران خان و ذوالفقارعلی‌ بوتو مشاهده کرد. بوتو در تابستان ۱۹۷۷، توسط دادگاه‌ عالی با قید وثیقه آزاد شد و مورد حمایت زیادی از مردم نیز قرار گرفت؛ چیزی که عمران ‌خان نیز آن را تجربه کرده است. اما بوتو دوباره دست‌گیر شده بود. او در دور دوم دست‌گیری‌اش به اتهام خیانت به کشور اعدام شد. یوسف‌رضا گیلانی، نخست‌وزیر سابق پاکستان، در مورد بازگشایی پرونده قتل ذوالفقارعلی‌ بوتو گفته بود: «قضاتی که حکم اعدام آقای بوتو را اجرا کردند، بعدها گفته‌اند که این کار را تحت فشار دولت نظامی ضیاالحق انجام داده‌اند.» زمانی که بوتو نخست‌وزیر بود، پرونده قتل یک مخالف سیاسی علیه او در دادگاه به ‌ثبت رسیده بود. آن پرونده هر چند در آن زمان حل‌وفصل شد، اما هنگامی که بوتو برکنار شد، ضیاالحق در سپتامبر ۱۹۷۷ آن را در شرایط بسیار خصمانه‌تری بازگشایی کرد و با گذشت زمان، رییس جمهور سابق پاکستان انتخابات را به تعویق می‌انداخت و می‌گفت: «در قرآن نوشته نشده است که انتخابات در تاریخ معینی برگزار شود»، چون هراس داشت اگر بوتو از زندان آزاد شود، برنده انتخابات خواهد شد؛ هراسی که هم اکنون در میان ارتش و سیاست‌مداران مخالف عمران خان وجود دارد.

تبعید، محرومیت از فعالیت سیاسی یا هم اعدام عمران‌ خان، تبعات منفی در سیاست پاکستان خواهد داشت؛ چون ممنوعیت حزب تحریک انصاف و محکوم کردن عمران خان به هر جزایی، الگوهای آینده قدرت اجباری ارتش در کنترل طبقه سیاسی و روند دموکراتیک در این کشور را تعیین می‌کند. رفتن و ماندن عمران خان در سیاست پاکستان ممکن چندان مهم نباشد، اما تاثیری که محاکمه او در تاریخ و سنت سیاسی این کشور به‌جا می‌گذارد، ویرانگر و غیرقابل جبران است. اگر ارتش پاکستان بتواند عمران خان را در دادگاه نظامی محاکمه کند، خشم ارتش برای برچیدن چهره‌های سیاسی در پاکستان سالیان متمادی ادامه خواهد داشت.