بخش اول – وضعیت و مسایل حقوقی پناهندگان
بخش دوم – وضعیت و مسایل حقوقی پناهندگان
بخش سوم- وضعیت و مسایل حقوقی پناهندگان
پنجم- حمایت نهادهای بینالمللی از پناهندهگان
کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندهگانUnited Nations High Commissioner Refugees (UNHCR)
الف- تاریخچه: کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندهگان، یکی از زیر مجموعههای سازمان ملل متحد است که برنامهی آن در امور پناهندهگان در سال ۱۹۴۹ براساس قطعنامهی شماره ۳۱۹ مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید. با تصویب اساسنامه کمیساریا در دسامبر ۱۹۵۰ بهموجب قطعنامهی ۴۲۸ مجمع عمومی، کمیساریا از اول جنوری ۱۹۵۱ رسماً آغاز به کار کرد. اساسنامهی کمیساریا به اضافهی کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو مربوط به پناهندهگان و آوارهگان است و پروتکل الحاقی ۱۹۶۷ نیویورک مبنای فعالیت کمیساریا و همچنین رفتار کشورهای عضو در قبال پناهندهگان و آوارهگان است. وظیفهی اصلی کمیساریا، حمایت و مساعدت نسبت به پناهندهگان و آوارهگان و جستوجوی راهحلهای پایدار برای آنان است، تا بتواند به مشکل پناهندهگی پایان دهد و باعث بازگشت داوطلبانهی پناهندهگان به کشورهای متبوعشان شود.
براساس بند سوم فصل اول اساسنامهی کمیساریا، فعالیت این سازمان غیرسیاسی است و با در نظر گرفتن ملاحظات بشردوستانه و اجتماعی، فعالیتهای خود را سازمان میدهد. طبق فصل دوم اساسنامهی آن سازمان، اشخاصی را که سازمان مذکور به عنوان پناهنده مورد شناسی قرار میدهد، اشخاصی هستند که به علت ترس از تعقیب به دلیل نژاد، مذهب، ملیت یا عقاید سیاسی خارج از کشور متبوع خود به سر میبرند.
ب- ساختار، وظایف و صلاحیتها: کمیساریا دارای دو رکن زیر است:
۱- کمیسر عالی: این کمیسر به توصیهی دبیرکل توسط مجمع عمومی انتخاب میشود. وی از طریق شورای اقتصادی و اجتماعی در قبال مجمع عمومی مسوول است. به پیشنهاد دبیرکل، دورهی تصدی کمیسر عالی توسط مجمع عمومی تعیین میشود. کمیسر عالی گزارشهای خود را هر ساله از طریق شورای اقتصادی و اجتماعی به مجمع عمومی ارایه میدهد.
۲- کمیتهی اجرایی: کمیتهی اجرایی، دارای ۴۳ عضو است که اعضای آن از بین دولتهایی که علاقهی خاصی به حل مسألهی پناهندهگان دارند، اعم از کشورهای عضو و غیرعضو سازمان ملل متحد، انتخاب میشوند. اجلاس این کمیته در اکتوبر هر سال برگزار میشود و بودجهای که در اختیار کمیساریای عالی قرار خواهد گرفت را بررسی میکند. این کمیتهی اجرایی، بر کارها و فعالیتهای دفتر کمیساریای عالی نظارت میکند. کمیتهی اجرایی متشکل از ۲۶ دولت، به کمیساریای عالی در انجام وظیفهاش یاری میرساند. کمیساریای عالی دارای ۱۹۲ دفتر نمایندهگی در ۱۱۳ کشور جهان است و حدود ۲۷۵۰ نفر کارمند دارد. علاوه بر این، بیش از ۲۴۰ سازمان غیردولتی به عنوان همکار عملیاتی یا کمیساریای عالی پناهندهگان ملل متحد، مشغول تعامل و همکاری هستند. میانگین هزینههای سالانهی برنامههای امدادرسانی کمیساریا در دههی ۹۰، حدود ۲/۱ میلیارد دالر بوده است.
ج- فعالیتهای UNHCR: مهمترین برنامه و فعالیت کمیساریای عالی عبارت اند از:
۱- ارتقای سلامت پناهندهگان و تضمین بازنگرداندن آنها از روی اجبار به کشوری که در صورت بازگشت، مجازاتی در انتظار آنان باشد.
۲- ارایهی کمکهای فوری به پناهندهگان از طریق تأمین نیازهای اولیه نظیر غذا، سرپناه و کمکهای پزشکی.
۳- حصول اطمینان از این که بازگشت پناهندهگان به صورت داوطلبانه صورت میگیرد و نیز اینکه پناهندهگان پس از ورود به کشورشان از حداقل میزان کمکهای اولیه بر خوردار خواهند بود.
۴- کمک به ایجاد وحدت و انسجام ملی برای مساعدت به پناهندهگان و تبعیدیها.
۵ – اسکان مجدد از طریق مهاجرت برای گروههای مهاجر آسیبپذیر.
۲- سازمان بینالمللی مهاجرت (IOM)
الف- تاریخچه: سازمان بینالمللی مهاجرت یک تشکیلات بیندولتی است که در سال ۱۹۵۱ با رسالت ساماندهی امور مهاجرت در سرتاسر جهان تأسیس شد. سازمان بینالمللی مهاجرت دارای ۱۲۰ کشور عضو، ۱۹ کشور ناظر و بیش از ۱۰۰ دفتر کشوری، در جهان است. مهمترین فعالیتهای سازمان در دو بخش «خدمات» و «برنامهها و سیاستگذاری» در قالب پنج محور اصلی شامل مهاجرت و توسعه، تسهیل مهاجرت، قانونمندسازی مهاجرت، مهاجرت اجباری و حوزهی میانبخشی (همکاریهای فنی، پژوهش، حقوق بینالمللی مهاجرت، مباحث سیاستگذاری و تدوین خط مشی، حقوق مهاجرین، مهاجرت و بهداشت، ابعاد جنسیتی مهاجرت و….) متمرکز است.
این سازمان در افغانستان در سال ۱۹۹۲ میلادی تاسیس شد و حضور بدون وقفهی خویش را در کشور حفظ کرده است. دفتر (IOM) در افغانستان یکی از بزرگترین مأموریتهای این سازمان در سطح جهان با داشتن بیشتر از ۳۹۰ کارمند در دفاتر کابل، بدخشان، بلخ، بامیان، هرات، کندهار، ننگرهار، نیمروز و پکتیا است. سازمان بینالمللی مهاجرت در حال حاضر دستهای از ابتکارات کمکهای بشری، ثبات اجتماعی و مدیریت مهاجرت را در تشریک مساعی با همکاران دولتی و بشری و همچنان مقامات محلی در افغانستان، تطبیق میکند.
ب- وظایف سازمان بینالمللی مهاجرت: رسالت اصلی سازمان بینالمللی مهاجرت بر این باور متکی است که مهاجرت انسانی و قانونمند در جهت منافع همهگان از جمله دولتها و جوامع انسانی است. حوزههای فعالیت سازمان بینالمللی مهاجرت عبارت اند از:
۱- همکاریهای فنی در حوزهی مدیریت مهاجرت.
۲- مبارزه با قاچاق انسان/مهاجر.
۳- مهاجرت نیروی کار.
۴- مهاجرت و بهداشت.
۵- بازگشت داوطلبانه و استقرار مجدد.
۶- همکاری در رفع چالشهای رو به افزایش عملیاتی در مدیریت مهاجرت.
۷- ارتقا فهم درست از مسایل مربوط به مهاجرت.
۸- تشویق و ترغیب رشد و توسعهی اقتصادی و اجتماعی از مجرای مهاجرت.
۹- حمایت از کرامت انسانی و رفاه مهاجران.
۱۰- خدمات تسهیلی مهاجرت.
نتیجهگیری
با بررسی مجموع منابع معتبر بینالمللی میتوان گفت که افراد در شرایطی که در معرض خطر و ترس باشند، حق خواهند داشت به کشورهای دیگر پناهنده شوند و کشورهای مورد تقاضای فرد، مکلف به پذیرش او هستند و در برابر او دارای وظایف و مکلفیت اند.
به موجب کنوانسیون ژنو مصوب سال ۱۹۵۱ و همچنان مطابق تصمیم ۴۲۸ مجمع عمومی سازمان ملل متحد مورخ ۱۴ دسامبر ۱۹۵۰ که مصوبات آن بر تمامی کشورهای عضو این سازمان لازمالاجرا است، همچنین دیوان بینالمللی دادگستری، پناهنده و پناهجو فردی است که به دلیل باورهای سیاسی یا مذهبی یا به دلیل تعلق به یک گروه خاص اجتماعی و یا تعلق ملی و نژادی، از سوی حکومت یا نهادهای وابسته یا غیروابسته به حکومت، در کشور خود تحت تعقیب قرار دارند یا جانش در خطر است و امکان حفاظت از خود در داخل کشورش را ندارند و در نتیجه ناگزیر اند کشور خود را ترک و در کشور دیگری درخواست پناهندهگی بدهند و متقاضی پناهندهگی شوند. از آنجای که کنوانسیون حقوق پناهندهگان مصوب ۱۹۵۱ ژنو مبنا و ملاک حقوق پناهندهگان شناخته شده، براساس این کنوانسیون امتیازات پناهندهگان از این قرار است: مالکیت اموال منقول و غیرمنقول، اشتغال به کارهای آزاد و حرفههای آزاد علمی، انتخاب مسکن، تحصیلات عمومی، تشکیل انجمنهای غیرسیاسی و غیرانتفاعی و اتحادیههای کارگری، اشتغال در برابر دریافت دستمزد، برخورداری از آموزش ابتدایی، برخورداری از تسهیلات رفاه همهگانی و نیز (با رعایت برخی شرایط) برخورداری از قوانین و مقررات کار و بیمههای اجتماعی.
اصل پذیرش پناهنده، حقی برای پناهنده و تکلیفی برای کشور مورد درخواست است. روح حاکم بر کنوانسیونهای بینالمللی تأکید بر حق پناهندهگی برای افرادی در مـعرض خطر و ترس و تکلیف برای دولتهای متعاهد بر پذیرش اینگونه افراد است. براساس اعلامیهی حقوق بشر اسلامی، هر انسانی بر طبق شریعت، حق انتخاب و انتقال مکان برای اقـامت در داخـل و یـا خارج کشورش را دارد و در صورت تحت ظلم قرارگرفتن میتواند به کشور دیگر پناهنده شود و بر کشور پناهنده فرض است که با او مدارا کند. همچنان در اعلامیهی جهانی حقوق بشر آمده است: هر کس حق دارد در برابر تعقیب، شکنجه و آزار، پناهگاهی جستوجو کند و در کشورهای دیگر پناه اختیار کند. طبق کنوانسیونهای بینالمللی، کشور پذیرندهی پناهنده، باید رفتاری پسندیده داشته باشد و پناهندهگان از تمام حقوق شهروندی آن کشور برخوردار شوند.
منابع
- شیرین عبادی، حقوق پناهندهگان (نگاهی به مسایل حقوقی پناهندهگان در ایران)، تهران، گنج دانش، ۱۳۸۵٫
- محمد حسن خانی، سازمانهای بینالمللی از نظریه تا عمل، (گذشته، حال و آینده)، ۱۳۸۵٫
- رضا موسیزاده، سازمانهای بینالمللی، میزان، ۱۳۷۹٫
- حمید نظری تاجآبادی، بررسی جنبههای مختلف مسأله حقوقی پناهندهگی، وزارت امور خارجه، ۱۳۶۹٫
[author title=”مرتضی محقی” image=”https://8am.media/wp-content/uploads/2020/10/mohiqi.png”]استاد دانشگاه و دانشجوی دکتری حقوق خصوصی[/author]