با سقوط افغانستان به دست طالبان، وضعیت اطلاعرسانی و کار رسانهای نیز با چالشهای گستردهای مواجه شده است. آزادی رسانهها و دسترسی به اطلاعات آزاد که از مهمترین دستاوردهای دو دهه گذشته به شمار میرفت، با سلطه این گروه از میان رفت. دستاندرکاران رسانهای با خطرهای جانی و مالی شدید مواجهاند. شمار زیادی از خبرنگاران و کارمندان رسانهای به دلیل هراس از طالبان به کشورهای همسایه از جمله پاکستان و ایران رفتهاند. در حال حاضر دهها خبرنگار در پاکستان در وضعیت بد اقتصادی و آینده نامعلوم به سر میبرند. این وضعیت باعث شده که شماری از کارمندان رسانهای به فروش اعضای بدنشان اقدام کنند. بهتازهگی دو تن از کارمندان رسانهای، از طریق شبکههای اجتماعی گردههایشان را به فروش گذاشتهاند.
پس از بازگشت طالبان به قدرت، صدها کارمند رسانهای به دلیل هراس از بازداشت و کشته شدن، افغانستان را ترک کردهاند. شمار زیادی از خبرنگاران در جریان پروسه تخلیه، کشور را ترک کرده و به کشورهای مقصد رسیدهاند. در این میان دهها خبرنگار به کشورهای همسایه رفتهاند تا از آنجا به کشورهای مهاجرپذیر بروند، اما اکنون در پاکستان و ایران و برخی از کشورهای همسایه با انواع مشکلات دستوپنجه نرم میکنند. در تازهترین مورد سمیر جهش، خبرنگار، به دلیل مشکلات اقتصادی گردهاش را به فروش گذاشته است.
آقای جهش در گفتوگو با روزنامه ۸صبح میگوید که بیش از ۱۶ ماه در پاکستان در وضعیت بد اقتصادی و آینده نامعلوم قرار دارد. او وضعیت اقتصادی خود را در یک پست فیسبوکی شرح داده و روی همین علت گردهاش را به فروش گذاشته است. این پست آقای جهش در رسانههای اجتماعی بهشکل گسترده دستبهدست شده است. این خبرنگار در صفحه فیسبوکش نگاشته است: «نان خوردن در خانه نداریم. تعبید شده هستم در کشوری که بدتر از افغانستان است. دیگر چاره نمانده، گرده خود را میخواهم بفروشم، هر که خریدار است.» او شماره تلفن و عکس خود را نیز با نوشتن این پیام به اشتراک گذاشته است.
یکی دیگر از کارمندان رسانهای که مدتی پیش گردهاش را به فروش گذاشته بود، یونس قاریزاده نام دارد. آقای قاریزاده که معلولیت نیز دارد، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید: «از وضعیت چه برایتان بیان کنم. در حالتی قرار گرفتهام که حاضرم گرده خود را به فروش برسانم. اگر کسی خریدار است، من در خدمتم.» آقای قاریزاده میافزاید که پیش از سقوط افغانستان به دست طالبان در «رادیو حقیقت و تلویزیون سیمای صلح» در ولایت سمنگان کار و از این طریق مخارج زندهگیاش را تأمین میکرد. او میافزاید که بیش از یک سال میشود در پاکستان با مشکلات اقتصادی و آینده نامعلوم دستوپنجه نرم میکند و راهی به جز فروش گردهاش باقی نمانده است.
خبرنگار دیگری که روزگاری در دشوارترین شرایط در ناامنترین ولایت صدایش بازگوکننده مشکلات و رنجهای مردم بوده، اکنون خودش با سرنوشت کسانی مواجه شده که روزگاری صدایشان بوده است. جهانزیب ویسا، یکی از گویندهگان برنامه رادیویی در ولایت ارزگان بوده است. او بیش از یک سال میشود که در پاکستان با مشکلات اقتصادی شدید مواجه است.
آقای ویسا در صحبت با روزنامه ۸صبح از نهادهای حمایتکننده رسانهها انتقاد میکند و تاکید میورزد که این نهادها براساس روابط شخصی که با خبرنگاران دارند، به این افراد کمک میکنند. او میافزاید: «وضعیت اقتصادی به حدی خراب است که قابل بیان نیست. سازمانهایی که در بخش حمایت از ژورنالیستها کار میکنند، طبق روابط و شناخت کمک میکنند. بارها ایمل کردیم، درخواست کمک کردیم، هیچ جواب مثبتی از آنها نگرفتیم. به تکلیف روحی روبهرو هستیم. نمیدانیم وضعیت بعد از این چه میشود.»
رنج و مشکلات خبرنگاران تبعیدی، درد مشترک همه کارمندان رسانهای است که در کشورهای همسایه بهویژه در پاکستان در وضعیت ناگوار و آیند نامعلومی روز میگذرانند. این خبرنگاران خاطرنشان میسازند که نه راه برگشت دارند و نه هم امیدی برای فردای بهتر.
هدایتالله احدی، یکی دیگر از خبرنگاران است که براساس ادعای خودش در افغانستان با خطرات امنیتی مواجه بوده است. او در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید که تمام پساندازش از جریان کار خبرنگاری، ختم شده است و اکنون با گرفتن «قرضه» زندهگی میکند. آقای احدی میافزاید: «تمام پول پساندازی که داشتم، مصرف شده است. بعد از آن به قرض زندهگی میکنم. حدود شش تا هشت ماه اور ایستی [ختم میعاد اقامت] شدهام، بعد از آن ویزه خود را به تمدید دادهام. حدود یک لک و پنجاه هزار کلدار از درخواستی تمدید ویزا و جریمه پرداختهام. مشکلات اقتصادی ما زیاد است. از طرف نهادها برای ما کمک صورت نگرفته است. اما میشنویم که بعضی از نهادها برای خبرنگاران کمک میکنند، اما من ندیدم و کمکی از سوی نهادهای حامی رسانهها دریافت نکردهام.» او میگوید چهار فرزند دارد و بیکاری و آینده نامعلوم، زندهگی را برایش دشوار ساخته است. به گفته آقای احدی، در کنار مشکلات اقتصادی، کرایه خانه و هزینه سایر نیازهای اولیه برای زندهگی در پاکستان بسیار گزاف است.
در همین حال، خبرنگاران افغانستان که در حال حاضر در پاکستان به سر میبرند، در کنار مشکلات اقتصادی و روحی، در خطر بازداشت، اخراج و برگشت اجباری به افغانستان نیز قرار دارند. پولیس این کشور پس از بروز مشکلات امنیتی و حملات انتحاری اخیر در شهرهای پیشاور و کویته، روند بازداشت و اخراج مهاجران را از سر گرفته است. پولیس این کشور هفته گذشته، چندین شهروند افغانستان را بازداشت کرد. یکی از این بازداشتشدهگان، خبرنگار افغانستان بود که پس از توقیف کوتاهی با همکاری خبرنگاران پاکستانی آزاد شده است.
افزون بر این، خبرنگار دیگری بیشتر از یک ماه میشود که در بازداشت پولیس پاکستان به سر میبرد. اسدالله سلطانی در اوایل ماه جدی سال جاری در شهر حیدرآباد بازداشت شده است و تاکنون از سرنوشت او اطلاعی دقیقی در دست نیست. پیش از این انجمن همبستهگی خبرنگاران افغانستان گفته بود که آقای سلطانی تصویربردار این نهاد بوده است. خانواده این خبرنگار بازداشتشده، از حکومت پاکستان میخواهد که او را هرچه زودتر از بند رها کند.
خبرنگاران آواره افغانستان در پاکستان در حالی از وضعیت بد اقتصادی، روحی و روانی ابراز نگرانی میکنند که طالبان به سیاست سرکوب، حذف و وضع محدودیت علیه رسانهها و آزادی بیان ادامه دادهاند. وزارت اطلاعات و فرهنگ این گروه، یک ماه قبل اعلام کرد، رسانههایی که از بیرون کشور نواقص رژیم طالبان را همهگانی میسازند و بهعنوان رسانههای آزاد فعالیت میکنند، غیابی محکمه میشوند.
عبدالحق حماد، رییس نظارت بر نشرات رسانهها در وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان، گفته است، محاکمه رسانههایی که از بیرون فعالیت دارند و برای «تخریب نظام» کار میکنند، بهزودی فیصله خود را ابلاغ خواهد کرد. حماد همچنان گفته است که در حال حاضر ۵۵ تلویزیون و ۱۶۴ رادیو در سراسر کشور فعالیت دارند. او درباره سایتهای خبری و نشرات چاپی آمار تازهای ارایه نکرده است.
طالبان در حالی به سیاست وضع محدودیت و سانسور رسانهها مبادرت ورزیدهاند که محدودیتهای این گروه بر رسانهها روزبهروز در حال گسترش است. پیش از این منابع به روزنامه ۸صبح گفته بودند طالبان روی طرحی کار میکنند که بربنیاد آن صدا و تصویر هیچ زنی از طریق رسانهها نشر نشود. همچنان این گروه در ماه قوس سال جاری در ولایت نیمروز به رسانهها دستور داده است که بدون تایید آنان برنامههای خود را نشر نکنند. همینگونه در یک رویداد جداگانه طالبان به رسانهها و خبرنگاران محلی در غزنی دستور دادهاند که تظاهرات و اعتراضات را پوشش ندهند. ریاست اطلاعات و فرهنگ طالبان در این ولایت روز جمعه، ۲ جدی، به رسانههای محلی و خبرنگاران غزنی هشدار داده است.
با این حال، ذبیحالله مجاهد، سخنگوی طالبان و معین پیشین نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ این گروه، در نشستی با مسوولان رسانهها و نهادهای حامی خبرنگاران ادعا کرده بود که قانون رسانههای همهگانی نظام جمهوریت قابل اجرا است. اما خلاف ادعای طالبان، آنها به بازداشت خبرنگاران، سانسور و اعمال محدودیت بر رسانهها ادامه دادهاند. در تازهترین مورد سازمان گزارشگران بدون مرز اعلام کرده که طالبان مرتضا بهبودی، خبرنگار افغان ـ فرانسهای را بازداشت کردهاند. به گفته این سازمان، آقای بهبودی یک ماه قبل از سوی طالبان بازداشت شده است و به اتهام «جاسوسی» در زندان این گروه به سر میبرد.
پیش از این مرکز خبرنگاران روز جمعه، ۹ جدی، از ثبت بیش از ۲۵۰ رویداد نقض آزادی رسانهها در افغانستان در سال ۲۰۲۲ خبر داده بود. به گفته این نهاد، عاملان نقض آزادی رسانهها به استثنای چند رویداد معدود، طالبان بودهاند.
افزون بر این موارد، انجمن زنان در رادیو و تلویزون با همکاری انترنیوز، روز شنبه، ۲۸ عقرب، نتیجه یک نظرسنجی را منتشر کرده است که بربنیاد آن از زمان سلطه طالبان تا ماه عقرب سال جاری ۲۳۱ رسانه تعطیل و شش هزار و ۴۰۰ خبرنگار بیکار شدهاند. پیش از این، ایتلاف جهانی آزادی رسانهها، افغانستان را از عضویت در این ایتلاف حذف کرده است. این نهاد گفته است که وضعیت آزادی رسانهها در افغانستان مطابق تعهدات جهانی نیست.
پس از برگشت طالبان به قدرت، تمام نهادهای حامی رسانهها از وضعیت اطلاعرسانی و محدودیت علیه رسانهها ابراز نگرانی کردهاند. سازمان گزارشگران بدون مرز چند ماه قبل با نشر گزارشی گفت که افغانستان قبل از ۲۴ اسد ۱۴۰۰، ۵۴۷ رسانه داشت، اما یک سال بعد از آن ۲۱۹ رسانه فعالیت خود را متوقف و از ۱۱ هزار و ۸۵۷ کارمند رسانهای، ۷۶.۱۹ درصد آنان شغل خود را از دست دادهاند.