روز دوشنبه، ۴ سپتامبر سال جاری، ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، میزبان رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه، در شهر ساحلی سوچی بود. تمدید قرارداد صادرات غلات اوکراین از بنادر دریای سیاه، محور گفت‌وگوی طرفین را تشکیل می‌داد. قرارداد صادرات غلات در ۲۲ جولای ۲۰۲۲ توسط نماینده‌گان روسیه و اوکراین با میانجی‌گری سازمان ملل متحد و ترکیه در شهر استانبول به امضا رسیده بود. مدت اعتبار آن قرارداد، شش ماه بود و در سه نوبت دو‌ماهه از سوی مسکو تمدید شد. اما از ۱۸ جولای سال روان بدین سو، مسکو به مشارکتش در قرارداد پایان داده و دلیل آن را عدم اجرای تعهدات دولت‌های غربی اعلام کرده است.
اردوغان که در گذشته در امضای قرارداد غلات نقش داشت، در دیدار با پوتین، می‌خواست قناعت او را بار دیگر برای تمدید فراهم سازد که موفق نشد. دیمیترو کولبا، وزیر خارجه اوکراین، نیز دیدار پوتین و اردوغان را مهم خواند و آن را آخرین چانس برای احیای قرارداد دانست.
۱- روسیه ابزار فشارش را از دست نمی‌دهد
با شروع جنگ اوکراین، روسیه از سوی دولت‌های غربی تحریم شد. مسکو برای آن‌که بتواند بار سنگین تحریم‌ها را از دوش خود پس زند، به ابزارهای گوناگونی توسل جست که توقف صدور گاز به اروپای غربی یکی از آن‌ها بود، اما آن اقدام نتوانست این کشور را به هدفش نایل سازد. اتحادیه اروپا با وارد کردن گاز از اسراییل و برخی کشورهای دیگر، توانست از فصل زمستان به سلامت عبور کند. ابزار دیگری که روسیه، دولت‌های غربی را گاهی با آن تهدید می‌کند، سلاح هسته‌ای است که امکان عملی‌سازی آن وجود ندارد.
برای فعلاً تنها ابزار فشار باقی‌مانده در دست مسکو، صادرات غلات اوکراین از بنادر دریای سیاه است. برای همین است که پوتین، اعلام کرد که آماده تمدید قرارداد است، مشروط بر این‌که دولت‌های غربی از وضع تحریم بر بانک کشاورزی و محصولات غذایی این کشور دست بردارند. همچنان، مسکو ادعا دارد که روند صدور غلات و توزیع آن، ناعادلانه و مخالف روح قرارداد بوده است. برای نمونه، براساس مفاد قرارداد، ۱۲ درصد غلات صادراتی بایستی به کشورهای فقیر آفریقایی ارسال می‌شد که کم‌تر از سه درصد ارسال شده است. برعکس، بیش‌ترین سهم به کشورهایی داده شده است که درآمد بالا دارند. روی همین علت است که پوتین، در دومین اجلاس «سران روسیه و افریقا» که در اواخر جولای در شهر سن‌پترزبورگ برگزار شده بود، از ارسال رایگان گندم به کشورهای فقیر افریقایی خبر داد.
دولت‌های غربی نیز می‌خواهند از صدور غلات به‌مثابه ابزار فشار اخلاقی علیه مسکو استفاده کنند. برای نمونه، تبلیغ این سخن که مسکو با بستن بنادر دریای سیاه به بحران غذایی در جهان دامن می‌زند، برای روسیه گران تمام می‌شود؛ ادعایی که این کشور رد کرده و گرسنه‌گی را بی‌ارتباط به توقف توافق غلات دانسته است.
عدم تمدید قرارداد، به سود مسکو و زیان اوکراین است؛ چون کی‌یف با صدور غلات ضمن آن‌که بخش عظیمی از نیازمندی‌هایش را مرفوع می‌سازد، به متحدان غربی‌اش نیز یاری می‌رساند. برای نمونه، در یک سال گذشته ۳۲.۸ میلیون تن غله اوکراین از دریای سیاه به بیرون صادر شده که ۷۰ درصد آن به کشورهای غربی رفته است.
کی‌یف تلاش دارد تا راه بدیل برای صدور غلات پیدا کند، اما تا هنوز موفق نشده است. اگر راه بدیل هم پیدا شود، ممکن است هزینه انتقال نسبت به دریای سیاه دوچندان باشد که این خود یک مشکل است.
۲- ناکامی ترکیه
ترکیه به ر‌غم آن‌که عضویت سازمان ناتو را دارد، با آن هم سعی کرده تا در جنگ اوکراین در مسیر میانه راه بیفتد و به سمت حمایت از طرف‌های درگیر نلغزد. به همین دلیل، در اعمال تحریم علیه روسیه با متحدان غربی‌اش همراه نشده است؛ اما تلاش‌هایش به‌مثابه میانجی برای امضای قرارداد صدور غلات به ثمر نشست. این برای ترکیه، موفقیت بزرگ دیپلماتیک بود؛ چون در آن زمان، جز اردوغان، کسی دیگر نتوانست قناعت پوتین را فراهم کند. ولی این بار، او هم پیروز نشد.
به نظر می‌رسد که پوتین از اردوغان، ناخرسندی در دل دارد. سه عامل در زمینه می‌تواند موثر باشد: ۱- ترکیه در ماه جولای، میزبان ولادیمیر زلنسکی، رییس جمهور اوکراین بود و اردوغان در دیدار با وی، اوکراین را شایسته عضویت در ناتو خواند. ۲- انقره پنج تن از فرماندهان اوکراینی را که در جنگ اسیر شده بودند، به زلنسکی تحویل داد؛ امری که خشم روسیه را برانگیخت؛ چون براساس توافق‌نامه تبادل اسرا، آن پنج تن تا پایان جنگ باید در ترکیه می‌ماندند. ۳- نگاه دوباره ترکیه به غرب و تماس با سران دولت‌های غربی و اعطای رای مثبت برای پیوستن سویدن به ناتو، به اعتماد پیشین مسکو نسبت به انقره آسیب زد.
اردوغان در دیدار با زلنسکی از سفر پوتین به انقره در ماه آگست، خبر داده بود؛ اما نه‌تنها پوتین به ترکیه نرفت، که اردوغان به روسیه آمد. تغییر زمان و مکان دیدار، ضمن آن‌که نارضایتی مسکو از انقره را نشان می‌دهد، بیانگر اهمیت تمدید قرارداد غلات برای ترکیه نیز است؛ حتا به بهای مهمان ناخوانده شدن رییس جمهورش در شهر سوچی.
حالا، پوتین با نه گفتن به اردوغان، می‌خواهد انتقام بگیرد؛ چون پیش از این، مقام‌های انقره به سایر کشورها فخر می‌فروختند که با امضای توافق‌نامه توانسته‌اند در حل بحران قحطی در جهان سهم ارزنده ایفا کنند. همچنان، با تمدید نشدن قرارداد، انقره خود نیز آسیب اقتصادی می‌بیند؛ چون ۱۳ درصد غلات صادراتی اوکراین را دریافت می‌کند.
۳- پیروزی قطر
پس از آن‌که تلاش‌های انقره به بن‌بست خورد، دوحه وارد میدان شد و توانست به‌گونه نسبی قناعت مسکو را فراهم کند. الکساندر گرشکو، معاون وزیر خارجه روسیه، چهارشنبه، ۶ سپتامبر، از دست‌یافتن به توافق اولیه با پادرمیانی قطر خبر داد. براساس این توافق، یک میلیون تن غله اوکراین از دریای سیاه می‌تواند صادر شود. اگر قطر پا به میدان نمی‌نهاد، دست‌یافتن به این توافق حداقلی نیز به این زودی ممکن نبود. نقش دوحه در میانجی‌گری در محیط بین‌الملل برجسته است که نمونه روشن آن، توافق‌نامه ایالات متحده با طالبان می‌باشد. همین‌طور، دوحه در امضای توافق‌نامه تبادل زندانی‌ها میان امریکا و ایران نقش موثر داشت. اعتماد مسکو به دوحه، نشان می‌دهد که این کشور توانسته است از خود تصویر یک میانجی صادق و خیرخواه در آیینه دنیا به نمایش بگذارد. ورنه، ترکیه از هر حیث نسبت به قطر توانایی بیشتر دارد. این در حالی است که ریاض، رقیب دوحه، نیز در این اواخر برای پایان دادن به جنگ اوکراین تلاش‌هایی را روی دست گرفته است که مثال مهم آن، برگزاری نشست جده در اوایل ماه آگست بود.
میانجی‌گری قطر ممکن است مسکو را به امضای تمدید قرارداد وادار کند. یا هم احتمال وجود دارد که قرارداد اولی ملغا شود و قرارداد جدید با محوریت قطر جای‌گزین گردد که در این صورت ترکیه از دور خارج خواهد شد.
