افغانستان پس از حضور طالبان در تمام عرصهها شاهد نابهسامانیها و عقبگردهایی است. یکی از موارد برجسته، نظام آموزشی است که دو دهه پیشرفت قابلتوجهی داشت و هزاران دانشجوی دختر و پسر در رشتههای مختلف تحصیل کردند. همچنان شمار زیادی از دانشجویان برای ادامه تحصیلات شامل دانشگاههای معتبر جهانی شدند. اعمال فشار و محدودیت بر دانشگاهها و دانشجویان برای تفکیک جنسیتی و نوع پوشش آنها، کاهش مضامین تخصصی و افزودن بیش از حد مضامین دینی، اعمال سلیقه و کنترل بیش از حد دانشگاهها توسط مأموران امر به معروف طالبان و ایجاد فضای خفقان و رعب و وحشت از مواردی است که بر نظام آموزشی افغانستان در حال حاضر سایه افکنده است. طالبان در نخستین روزهای سقوط کابل وزارت امروز زنان را به وزارت امر به معروف و نهی از منکر تبدیل کردند. این وزارت همانگونه که از نامش هویدا است، وظیفه دارد تا راه و روش مورد قبول طالبان را به مردم دیکته کند. وزارت تحصیلات عالی طالبان نیز در دانشگاههای افغانستان آمریتهایی با همین نام ایجاد کرده است تا دانشجویان را رصد کند.
مرضیه [نام مستعار] دانشجوی سال سوم جامعهشناسی دانشگاه تخار است. او میگوید که محتسبان امر به معروف طالبان دو هفته یکبار به دانشگاه آنان سر میزنند و هرازگاهی دانشجویان دختر را در تالار دانشگاه برای «ارشاد» جمع میکنند. مرضیه میگوید که در یکی از این نشستها اشتراک کرده و محور تمام نشست «حجاب» بوده است. به گفته مرضیه، محتسبان امر به معروف همیشه در مقابل در ورودی دانشگاه حضور دارند تا از دانشجویان دختری که حجاب مورد نظر آنان را ندارند، بازجویی کنند به همین دلیل به گفته او، بیشتر دانشجویان به خاطر رنگ چادر و نوع پوشششان اجازه ورود نمییابند. این دانشجو میگوید که بسیاری از همصنفیهایش مجبور به ترک تحصیل شدهاند. او افزود: «وقتی به خاطر رنگ چادر مورد بازپرس قرار گیریم، طبیعی است که شوق و علاقهای به تحصیل باقی نمیماند.» طالبان با تفکیک جنسیتی صنفهای درسی دختران و پسران را جدا کردهاند. مرضیه میگوید که کمبود استاد و نبود صنفهای درسی جداگانه برای پسران و دختران از دیگر مشکلاتی است که آنان در یک سال گذشته با آن دچار بودهاند.
شقایق [نام مستعار] دانشجوی سال چهارم دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کندز است. او میگوید که به جز یک بار که همه دانشجویان دختر از سوی آمریت امر به معروف دانشگاه در تالار دانشگاه گرد هم آمدند، دیگر طالبان به گونه دستهجمعی با آنان نشستی نداشتهاند. با این حال به گفته او، محتسبان همواره در دانشگاه حضور دارند. شقایق میگوید که بیشتر تمرکز افراد طالبان بالای حجاب دختران دانشجو است. به گفته او، روند آموزشی در دانشگاه نسبت به سالهای گذشته افتی شدید داشته و برای بهبود آن هیچ برنامهای روی دست گرفته نشده است.
دانشجویان بغلان نیز میگویند که شمار دانشجویان دختر در دانشکدههای مزدحم، از 100 دختر در یک صنف اکنون به 50 تا 80 تن رسیده است. خالده [نام مستعار] دانشجوی رشته قابلهگی در این دانشگاه میگوید که طالبان هر ماه یک بار به دانشگاه آنان سر میزنند و در هر بار با دانشجویان دختر نشستهای ارشادی برگزار میکنند. به گفته او، تا چندین هفته پس از هر نشست طالبان، تأثیر دیکته و دستورهای آنان بر دانشجویان ماندگار است. خالده میگوید که عصاره دستورات طالبان به دانشجویان دختر این است که دختران جنس ناچیز هستیند و فقط باید حجابشان را رعایت کنند. به گفته او، اگر فشارهای جهانی نباشد، دختران حتا از ادامه تحصیل هم منع خواهند شد و دانشگاهها نیز با سرنوشت مکتبهای دخترانه روبهرو خواهد شد.
آزاده [نام مستعار] دانشجوی رشته جامعهشناسی و یکی دیگر از دانشجویان دانشگاه بغلان است. او میگوید که روند آموزشی آنان بسیار تغییر کرده است و برخی استادان تغییراتی در موضوعات آموزشی به میان آوردهاند. آزاده افزود: «به عنوان مثال در روانشناسی زنان، از دیپارتمنت دیکته میشود که به برخی موضوعات پرداخته نشود.» او میگوید که به باور طالبان، دختران نسل دموکراسی هستند و بیست سال جنگ آن گروه برای حجاب زنان بوده است. آزاده اضافه میکند که جایگاه زنان برای طالبان فقط مادرشدن است و دورنمای آنان از دانشجویان دختر، همسر خوب شدن برای شوهرانشان است، نه چیزی بیشتر.
فخریه یکی از دانشجویان دانشگاه کابل است. او میگوید که بیشتر دستورها و اوامر از آمریت امر به معروف به ریاست دانشگاه ابلاغ و سپس از سوی ریاست دانشگاه عملی میشود. او افزود که محتسبان امر به معروف بیشتر روی حجاب و پوشش به رنگ سیاه تأکید دارند. این دانشجو تصریح کرد که هیچ تأثیری برای بهبود روند آموزشی به میان نیامده و برعکس همهچیز عقبگرد داشته است؛ زیرا شماری از استادان متخصص حالا جایشان را به استادان تازهوارد دادهاند.
ربابه حسینی، دانشجوی یکی از دانشگاههای خصوصی در کابل است. به گفته ربابه، طالبان هر هفته دو بار به دانشگاه آنان سر میزنند و هرازگاهی با آنان نشست برگزار میکنند. او گفت: «محور نشستها حجاب و پوشش به رنگ سیاه است. آنان هر بار پیش از نشست میگویند که هیچ پرسشی از سوی دانشجویان نباید مطرح شود.» ربابه افزود که در دانشگاه آنان ورود دانشجویان دختر که پوشش سیاه نداشته باشند و آرایش کرده باشند، به گونه کامل ممنوع شده است.
دانشجویان دختر در دانشگاه تعلیم و تربیه استاد ربانی نیز مشکلات مشابهی دارند. آنان در گفتوگو با روزنامه 8صبح میگویند که تمرکز طالبان و محتسبان امر به معروف روی روبهرونشدن دختران با دانشجویان پسر است. به همین دلیل ساعتهای درسی به گونه کامل جدا است و تا زمانی که تمام دانشجویان دختر از دانشگاه خارج نشدهاند، هیچ دانشجوی پسر اجازه ورود به دانشگاه را ندارد.
دانشجویان میگویند که مضامین دینی حالا نسبت به دوران جمهوریت چهار برابر افزایش یافته است. ایجاد نهادی با عنوان بازبینی و اسلامیسازی مضامین دانشگاهها که طالبان از آن به عنوان یک دستاورد یاد میکنند، از حاشیه رفتن دیگر رشتههای تخصصی خبر میدهد و اندکی نخواهد گذشت که کارکرد مدرسهها با دانشگاهها هیچ تفکیکی نخواهد داشت. یکی از نشانههای فروپاشی نظام آموزشی در دانشگاهها بستهماندن مکتبهای دخترانه است. در صورت ادامه این روند، تنها دانشجویانی که آخرین بار به دانشگاهها راه پیدا کردند، شانس ادامه تحصیل آن هم در چنین فضایی را دارند. سپس هیچ دختری در دانشگاهها حضور نخواهد داشت.
شبنم خلیلیار، روزنامهنگار و پژوهشگر در دانشگاه اوکلاهامای آمریکا در مورد وضع محدودیتها بر دانشجویان دختر در افغانستان میگوید که امر و نهی آکنده از خشونت و تهدید همانگونه که شوق و علاقه دانشجویان را از ادامه تحصیل کاهش میدهد، آسیبهای روانی را نیز در پی خواهد داشت. بانو خلیلیار میگوید:«وقتی با دوستانم در افغانستان حرف میزنم و از روزمرهگیهایشان در محیط آموزشی میشنوم، حتماً هر هفته یک بار روایتی از خشونت و درگیری مردان خشمگین را شاهد میباشم. دختران دانشجو افسرده و دلزده شدهاند. گاهی چنان از فضای خفقانآور خسته میشوند که خانهماندن را بر ادامه تحصیل ترجیح میدهند. دخترانی که در گذشته نزدیک از خلاقیت حرف میزدند، اکنون دلزدهاند و ملالت در چهرههایشان نمایان است.»
این پژوهشگر میگوید که طالبان با وضع محدودیتهای بیش از حد در پی سرکوب زنان افغانستاناند. او گفت: «در یک سال گذشته شاهد بودیم که زنان بیشتر از هر قشر دیگری در افغانستان علیه رژیم طالبان صدا بلند کردند و با این که میدانستند امکان دارد با خطری روبهرو شوند، اما برای حقوق خود اعتراض کردند، گروههای مستبد نمیخواهد اعتراضی را شاهد باشد و اعتراض هم از فهم و دانش برون شدنیست.» او تأکید میکند که نباید جامعه جهانی در برابر زنان افغانستان بیتفاوت بماند و بگذارد طالبان در عصری که بشر در فکر زندهگی بر سیارههای دیگری است، زنان را از صفحه زندهگی محو کنند. به گفته این روزنامهنگار، زنان افغانستان هیچگاهی حجاب را دستکم نگرفتهاند و دیکته کردن چنین موارد نشان میدهد که طالبان به دنبال راندن دانشجویان دختر از متن به حاشیه هستند.
گفتنی است که فضای سرکوب، دیکته و رعب و وحشت در دانشگاه نیز استقلال دانشگاهها را از بین میبرد و ضمن تخریب روحیه پرسشگرایانه، انتقادی و چالشی، دانشجو و استاد را نابود میسازد. گفتمان علمی، انتقادی و تولید اندیشه و تفکر آزاد و پرسشگر را نابود میکند.