یادداشت: نقیبالله آروین بادغیسی، در ولایت بادغیس زاده شد و سالها سابقه فعالیت فرهنگی، ادبی و رسانهای دارد. او چند کتاب نگاشته و افزون بر سرایش شعر و فعالیتهای فرهنگی، سابقه کار در برخی پستهای حکومتی را نیز دارد. وی هماکنون ساکن ایالت مریلند ایالات متحده امریکا است.
8صبح: جناب آروین سپاس از اینکه برای این گفتوگو وقت دادید.
آروین: سپاس از شما.
8صبح: شما چه تعریفی از نوروز دارید؟
آروین: نوروز با وجود اینکه هزاران سال تاریخ دارد و نمیشود تاریخ مشخصی برای آغاز آن پیدا کرد، به دلیل اینکه با طبیعت سروکار داشته ـ یعنی با تغییر ایام و گردش فصول و نو شدن سال رابطه داشته ـ بنابراین همیشه از روزی که خلقت زمین و طبیعت و انسان بوده، باید بوده باشد. اگر دنباله نوروز را در تاریخ و اساطیر و افسانهها بگیریم، بازهم تاریخ دقیقی نمیشود برای نوروز در نظر گرفت؛ یعنی بسیار کهنتر از آنچه فکر میکنیم، باید باشد. این بهعنوان یک جشن باستانی و جشنی که میتواند رابطه ایجاد کند، بین انسان و طبیعت و بین انسان و انسان، جشن خجستهای بوده که در این سرزمینها برگزار شده و فعلاً دستکم بیش از 20 کشور در آسیا این جشن را برگزار میکنند و یک میراث مشترک برای آنها است.
8صبح: تجلیل از نوروز چگونه بوده است؟
آروین: پس از ورود اسلام و اعراب به این سرزمینها، نوروز یک مقدار با چالشها و مشکلاتی روبهرو شده است؛ ولی در بسیاری از کشورهای اسلامی در همسایهگی افغانستان در ایران یا در کشورهای دیگر که مسلمانان زندهگی میکنند، نوروز را همواره و همیشه جشن گرفتهاند. در افغانستان هم نوروز با چالشهایی روبهور بوده، ولی در کُل هزاران سال عمر کرده و یقیناً عمر خواهد کرد.
8صبح: چه برداشتی میتوانیم از نوروز و گردش فصلها داشته باشیم؟
آروین: در گذشتههای تاریخی و تمدنی ما نهتنها نوروز، که آیینهای مشابه برای گردش فصول و طبیعت بوده است. در آغاز سال وقتی بهار میشود و درختان و طبیعت دوباره سبز میشود و جوانه میزند، این شروع یک فصل بوده است. در جشن مهرگان در پاییز وقتی فصل کشت و برداشت ختم میشد، مردم این جشن را میگرفتند؛ به شکرانه جمعآوری محصولات و هم به این دلیل که حاصل کار خود را جشن بگیرند. بنابراین مردم در این تمدن و فرهنگ تعریف واضحی از جشنها و آیینها داشتند و مستقیماً با زندهگی آنها رابطه داشته است.
8صبح: در گذشته نوروز چهقدر برای مردم اهمیت داشت؟
آروین: در گذشته کشت و دهقانی بوده و رابطه نزیکتری با طبیعت وجود داشته است. تمام این گردشها و چرخشهای طبیعی فصلها و سالها برای آنها اهمیت داشته و این یک تقویم مشخص تاریخی است که آن را ارج میگذاشتند. حالا بخشی از آن بهعنوان مثال نوروز را شما اشاره کردید که طبیعت دوباره زنده میشود و سبزهها سبز و زیبا میشود و این را جشن میگیرند، ولی مردم در گذشته ضمن تمجید این زیباییهای طبیعت، مستقیم با زندهگی و کار آنها رابطه داشتند و گردش فصلها را جشن میگرفتند.
8صبح: شواهد تاریخی نشان میدهد که نوروز قبل از اسلام تجلیل میشد. آیا نوروز و اسلام در تضاد است؟
آروین: چند نکته در مورد نوروز مهم است. اول، نوروز چنانچه شما فرمودید، پیش از اسلام بوده است. بعضی میگویند به دلیل اینکه نوروز وجه زرتُشتی دارد، منع است، در حالی که اینگونه نیست و نوروز پیش از زرتُشت هم وجود داشته است. هیچکدام از علمای جهان اسلام در دو مذهب اسلامی هیچ دیدگاه قاطعی برای رد نوروز ندارد؛ یعنی هیچ مذهبی از دین اسلام بهصورت قاطع نوروز را رد نکرده است.
8صبح: پس شما با این دیدگاه که نوروز و اسلام در تضاد است، مخالف هستید.
آروین: شما مسأله جهنده مولا علی در مزار شریف را میبینید. در پنج-شش قرن اخیر این بهعنوان یک آیین اسلامی ضمیه نوروز باستانی پیشااسلام شد و چنانچه در شهرهای مختلف در کابل و در هرات جهنده به نام مولا علی، خلیفه مسلمین، برافراشته میشود و سعی شده که مردم حتا جنبههای مذهبی و اسلامی را بر آن وارد کنند، در حالی که هیچ جنبه غیراسلامی یا در تضاد اسلام، ما بهحیث شهروند نمیتوانیم ببینیم و حتا علمای برجسته و صاحبنظران برجسته عرصه دینی میگویند که هیچ دلیل قاطع و کافی که براساس آیات، احکام، سنت و احادیث پیامبر برداشت شده باشد، وجود ندارد که نوروز را رد کند. پس وقتی چیزی رد نشده، مشکل و مانع شرعی ندارد.
8صبح: یعنی شما باور دارید که نوروز مانع دینی ندارد؟
آروین: اساساً نوروز مسأله دینی نیست یا ضد هیچ دینی نیست و بهتر است بگوییم که متعلق به یک قوم و یک زبان حتا نیست. ما در افغانستان اقوام و زبانهای مختلف داریم و فراتر از آن در سطح منطقه آسیا چنانچه گفتیم در اینهمه کشوری که نوروز پاس داشته میشود و گرامی داشته میشود، از اقوام و ملیتها و مذاهب مختلف است. این یک موضوع جشن طبیعی است، نه جشنی که آیین مذهبی خاص داشته باشد یا مخالف و در تضاد با یک مذهب یا یک دین یا یک قوم یا یک زبان باشد. به نظر شخصی من، بیشتر انسانها را به هم پیوند میدهد.
8صبح: پس چرا در مورد نوروز برداشتهای متفاوت وجود دارد؟
آروین: اخیراً قدرت حاکم در افغانستان گفت که نوروز را نمیپذیرد. این مساله رودررویی یا مواجهه با نوروز یا جلوگیری از نوروز تقریباً همیشه بوده است؛ یعنی برداشتهایی بوده و وجود داشته که مخالفت کنند با نوروز؛ حتا در 20 سال اخیر در افغانستان نوعی از برداشت یا نوعی از تندروی دینی وجود داشت که نوروز را حتا مبارک باد نگویید، در حالی که هیچ دلیل دینی و شرعی و عقلی نمیتواند مخالف نوروز باشد.
8صبح: با این حال چرا بازهم عدهای در افغانستان مخالف نوروز هستند؟
آروین: در افغانستان برخورد با نوروز دو بعد داشته همیشه؛ یک بعد سیاسی و نگاه مذهبیون. نگاه برخی از علما هم معطوف شده به نوروز تا در رد آن چیزی بگویند. شما میبینید که در سالنامههای افغانستان آنچه رسمی منتشر میشد، در همه این سالها و دورههای مختلف کلمه «نوروز» بهعنوان روز اول سال درج نمیشد و به جای آن با احتراز از نوشتن نوروز، روز دهقان نوشته شده است. در حالی که این بخشی از هویت این سرزمین و سرزمینهای بسیاری در جوار ما در آسیا است.
8صبح: رویکرد سیاسی با نوروز در افغانستان چگونه است؟
آروین: در افغانستان متاسفانه بنا بر دلایل خاص سیاسی یا شاید مواجهه با این هویت قدیمیِ خراسانی قدرتهای حاکم خواستند که از کنار نوروز بگذرند و در مورد نوروز واضح حمایت نکنند؛ هرچند از چند دهه اخیر شما میبینید وقتی مجاهدین پیروز میشوند، در حالی که آنها شبیه حاکمان اکنون مسلمانان بنیادگرا بودند، حضرت صاحب مجددی سخنرانی مهم خود را در بلخ و در روز نوروز ایراد کرد و برای مارشال صاحب دوستم آن وقت رتبه سترجنرالی را از تریبون نوروز داد. بعدها هم اکثراً حکام و قدرتمندان و سیاستمداران و دولتها از مراسم جهنده نوروز در بلخ بهعنوان یک تریبون مهم استفاده کردند؛ یعنی بهعنوان یک پایگاه و منبع سیاسی مهم به نوروز میدیدند.
8صبح: برعکس افغانستان که شما اشاره کردید رویکرد سیاسی مواجهه با نوروز است، اما در تاجیکستان حکومت برای تقویت این فرهنگ تلاش زیادی کرده است. فکر میکنید ریشه این تفاوت در کجا است؟
آروین: تاجیکستان را اشاره خوبی کردید. پس از استقلال تاجیکستان که در دهه 90 میلادی بود، عمده زمینه برگشت تاجیکستان به هویت ملی یعنی مهمترین شاخصه آن نوروز بوده است. یا در ایران شما میبینید که منحیث یک کشور اسلامی، نوروز با تمام روزهای مختلفی که دارد، منحیث روزهای جشن و رخصتی و تفریح و عید، برگزار میشود، در حالی که یک کشور اسلامی است. تنها ایران نیست، در همین 20 کشور که همه مسلمان هستند، نوروز را جشن میگیرند.
8صبح: چرا نوروز این هویت ملی را در افغانستان ایجاد نکرد؟
آروین: در افغانستان مسأله اساسی هویت مشترک مردم است که سر آن هیچ وقت توافق صورت نگرفته و هویت یگانه شکل نگرفته و سر آن صحبت نشده و سر آن کار صورت نگرفته است. بنابراین شاید کسانی چه از منظر اسلامی یا فقه حنفی یا چه از منظر قومی و زبانی مخالفت بکنند و فکر کنند این مربوط به آنها نیست. در حالی که نوروز متعلق به همه اقوام، حتا فراتر از افغانستان متعلق به بخش مهمی از جمعیت انسانی در کره زمین است.
8صبح: آیا ممکن است نوروز برای افغانستان هویت واحد ایجاد کند؟
آروین: کار عملیِ واقعیِ موثر در همین جهت صورت نگرفته است. طی همین سالها اینکه مردم، نهادها، شخصیتها و فرهنگیان تلاش کردند و سروصدا راه انداختند گپ جدا، ولی آنچه مربوط به یک دولت ملی میشود که از آن حمایت بکند و شاخههای مهم این هویت و تمدن را به رسمیت بپذیرد و سر آن کار بکند و دفاع بکند، متاسفانه در این بسیار خلای عمیق وجود دارد و به بازبینی و اصلاح آن سخت نیاز است.
8صبح: مشخصاً در شرایط کنونی سیاسی افغانستان وضعیت پاسداشت فرهنگ چگونه است؟
آروین: فعلاً ما با شرایطی مواجه هستیم که همهچیز منع میشود و شما میبینید که لوحههای دانشگاهها هم پایین میشود و این موجی از نارضایتی و تضاد اجتماعی و هویتی را در افغانستان ایجاد میکند. در این شرایط شاید سخت باشد که آدم توقع کند که اینها مدافع تمدن و هویت مشترک ما و کشورهای دیگر باشند. در بخشهای مهم هویتی مثل نوروز و سایر آیینهای باستانی که مربوط به هویت مشترک است، متاسفانه نهتها کار لازم صورت نگرفته، بلکه در بسیاری از جاهها جفا شده است. نمونههای بارزی وجود دارد و ثبت شده در تاریخ که جفا صورت گرفته است.
8صبح: در سطح بینالمللی چه دیدگاهی نسبت به نوروز وجود دارد؟
آروین: شما دیدید که شورای شهر واشنگتن دیسی نوروز را به رسمیت پذیرفت، به این دلیل که نوروز مسالهای است که دهها کشور آسیایی آن را هزاران سال ارج گذاشتهاند. در سازمان یونسکو کشورهای متعددی از جمله ایران، افغانستان، تاجیکستان و کشورهای دیگر بهعنوان میراث مشترک، میراثدار مشترک نوروز هستند و حضور دارند. بنابراین برای پیوند دادن انسانها فراتر از مسایل قومی و مذهبی و زبانی نوروز مطرح است و فراتر از آن انسانها را به هم پیوند میدهد.
8صبح: شما اشاره کردید که بهتازهگی شورای شهر واشنگتن دیدسی نوروز را بهعنوان یک جشن باستانی به رسمیت شناخته است. این اقدام چهقدر در معرفی نوروز در سطح بینالمللی موثر است؟
آروین: به نظرم بسیار تأثیرگذار است. جالب است یکی از دلایلی که شورای شهر واشنگتن دیسی نوروز را منحیث یکی از مراسمهای رسمی به رسمیت پذیرفت، این است که نوروز فراتر از هر چیزی انسانها را به هم پیوند میدهد و آنچه ما هم بر آن تأکید داریم، این است که نوروز یک مساله خاص یک قوم، یک زبان و مذهب نیست. پایتخت ایالات متحده امریکا منحیث یک کشور قدرتمند، چه از لحاظ قدرت سیاسی و اقتصادی و چه از لحاظ قدرت فرهنگی، وقتی این پدیده را به رسمیت میپذیرد، زمینه را میسازد که نوروز جدیتر گرفته و شناخته شود.
8صبح: با توجه به فراز و فرودهایی که نوروز در کشورهای گوناگون داشته، فکر میکنید در آینده این آیین باستانی کمرنگ و حذف شود؟
آروین: هرگز! اگر حذف شدنی میبود، در طول این سالها، دههها و سدهها از بین میرفت. در افغانستان مشکل این است که مردم به دلیل جنگ، فقر و اولویت نداشتن شادی و مراسم، شاید کمی دور مانده باشند. متوجه هستیم که در غرب افغانستان، در کابل، در شمال، در ولایتهای مختلف مهاجرت باعث شده که نوع ویژهای از مراسم نوروزی در خانههای مردم افغانستان راه بیابد. مثلاً در هرات پیش از سال نو سبزه و ماهی فروخته میشد و سفره هفتسین انداخته میشد. بنابراین نوروز به طول هزاران سال دوام کرده و هزاران سال دیگر هم دوام خواهد کرد.
8صبح: در اخیر سخن پایانی شما را میشنویم.
آروین: نوروز و نشانههای هویتی مشترک است و با وجود تهدیدها و ممانعتهایی که در طول تاریخ دیده، بازهم زنده و سرفراز مانده است. چه ضرورت است که مخالفت کنند با این، وقتی نوروز باعث میشود که با کشورهای مختلف گفتوگو بکنند، دروازه مفاهمه و گفتوگوهای سیاسی و اقتصادی و دیپلماتیک را باز کنند؟ این یک زمینه موفق است.
8صبح: سپاس از شما که برای این گفتوگو وقت گذاشتید.
آروین: قربان شما، موفق باشید.