محمدحسین نیک‌خواه
حرفه‌ای با قدامت ۸۰۰ سال که از گذشته‌های دور تا کنون در هرات رواج دارد. هر چند در گذر زمان رو به افول رفته است، اما هنوز هم چند هنرمند با چنگ و دندان تلاش دارند آن را زنده نگه دارند.
کاشی‌سازی در هرات فرازوفرودهایی را تجربه کرده و سال ۱۳۰۰ هجری قمری تقریباً از بین رفت، اما ۴۹ سال بعد عبدالله‌خان ملک‌یار والی وقت هرات آن را دوباره احیا کرد.
رییس جمهور غنی، سال ۱۳۸۴ خورشیدی زمانی که وزیر مالیه بود بودجه‌ی یک درصد عواید گمرک هرات که به حساب مسجد جامع واریز می‌شد را قطع کرد. این اقدام سبب تعطیلی کارگاه کاشی‌سازی مسجد جامع شد، اما هنرمندان چراغ آن را روشن نگه داشته و اجازه ندادند این هنر قدیمی از بین برود.
وضعیت این هنر به حدی خراب است که برخی هنرمندان کاشی‌ساز به دلیل معاش اندک پس از پایان وقت رسمی برای مخارج زنده‌گی دست‌فروشی می‌کنند. مدیریت حفظ و ترمیم آبده‌های تاریخی، آگاهان فرهنگی و هنرمندان کاشی‌ساز، نگران آینده‌ی این هنر هستند و این‌که مبادا روزی نابود شود.
کاشی‌سازان می‌گویند والی هرات با حضور در کارگاه به آنان وعده‌ی پرداخت مدد معاش داده، ولی وعده‌اش عملی نشده و دست‌آورد حضور والی تنها گرفتن عکس یادگاری با هنرمندان بوده است.
نگذارید هنرم با من به گور برود
در کارگاهی کوچک داخل مسجد جامع بزرگ هرات سراغ هنرمندانی رفتم که با جان و دل در تلاش‌اند از مرگ حرفه‌شان پیش‌گیری کنند. کاشی‌سازان این حرفه را نسل به نسل از پدران خود آموخته و با وجود درآمد اندک سعی دارند آن را زنده نگه دارند. صدای «تق‌تق» برخورد چکش با سفال گوش، و طرح‌های چشم‌نواز روی کاشی‌ها چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد.
بشیراحمد، از هنرمندان قدیمی کارگاه که ۳۰ سال عمرش را وقف هنر کاشی‌سازی کرده نگران روزی است که این هنر از بین برود. یکی دیگر از هنرمندان می‌گوید روزگاری در کارگاه ۶۰ نفر مشغول کار بودند، اما حالا شمار کاشی‌سازان از انگشتان دست هم کم‌تر است.
امید نیک‌نام، از کودکی کاشی‌سازی را آموخته و در هرات تنها فردی است که فوت و فن ترکیب رنگ کاشی‌ها را می‌داند. آقای نیک‌نام می‌گوید کسی علاقه‌مند یادگیری این هنر نیست و اگر روزی او از دنیا برود هنرش با وی به گور خواهد رفت.
آقای نیک‌نام می‌گوید چندی قبل عبدالقیوم رحیمی، والی هرات به کارگاه آمد و به کاشی‌سازان وعده داد برای‌شان مانند گذشته مددمعاش پرداخت می‌شود؛ وعده‌ای که عملی نشد و دست‌آورد حضور او عکس یادگاری با هنرمندان بود و بس.
دفتر والی هرات می‌گوید رسیده‌گی به خواست‌های کاشی‌سازان نیازمند طی مراحل اداری است، اما والی هرات از عواید شخصی‌اش برای آنان کمک کرده است.
توجه طالبان و بی‌توجهی حکومت فعلی
به باور آگاهان امور فرهنگی هنر کاشی‌سازی در گذر زمان فرازوفرودهایی را تجربه است. فریدون احمدی، هرات‌شناس و آگاه امور فرهنگی می‌گوید کاشی‌سازی سال ۱۳۰۰ هجری قمری در هرات با رکود بی‌پیشینه‌ای روبه‌رو شد و کارگاه‌های کاشی‌سازی تعطیل شدند.
۴۹ سال بعد عبدالله خان ملک‌یار، والی وقت هرات برای احیای این حرفه آستین بالا زد و افرادی چون فکری سلجوقی، سعید مشعل و… با پشتی‌بانی او به کاشی‌سازی جان دوباره دادند.
در زمان طالبان هم کاشی‌سازی رونق داشت و مقام‌های محلی حکومت طالبان با کنار گذاشتن بودجه‌ی جداگانه تلاش داشتند از افول این هنر پیش‌گیری کنند.
تا سال ۱۳۸۴ خورشیدی یک درصد از درآمد گمرک هرات به گونه‌ی مستقیم به حساب مسجد جامع بزرگ هرات واریز می‌شد و تشکیلاتی مستقل از حکومت زیر نام «مدیریت اعانه» مسوول گردآوری و مصرف این پول بود.
رییس جمهور غنی، هنگامی که وزیر مالیه بود طی سفر به هرات پول اعانه گمرک را قطع کرد و به این ترتیب مدد معاش کاشی‌سازان پرداخت نشد و آن‌ها مجبور شدند این حرفه را کنار بگذارند.
حالا نگرانی اصلی فعالان فرهنگی هرات این است که مبادا روزی به خاطر کم‌توجهی حکومت و نبود بودجه‌ی کافی هنر کاشی‌سازی از بین رود و دروازه‌ی کارگاه آن‌ها باری دیگر بسته شود.
از هنر کاشی‌سازی حمایت کنید
کاشی‌سازی از هنرهای قدیمی در هرات است و نزدیک یک قرن قدمت دارد. ساختمان‌های قدیمی هرات و شهرهایی مثل بلخ، مشهد، نیشابور و… که در آن‌ها سبک معماری خراسانی استفاده شده با کاشی‌های چشم‌نواز مزین شده است.
در مجموعه‌ی تاریخی مصلا با مناره‌های استوارش، مسجد جامع بزرگ و چندین بنای تاریخی دیگر هرات کاشی‌های تک‌رنگ و هفت‌رنگ به گونه بسیار هنرمندانه به کار رفته است.
زلمی صفا، مدیر حفظ و ترمیم آبده‌های تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات به روزنامه‌ی ۸صبح می‌گوید بودجه‌ی کنونی حکومت برای بقای کارگاه کاشی‌سازی هرات کافی نیست و اگر صلاحیت فروش کاشی‌های تولیدی کارگاه به مدیریت حفظ و ترمیم آبده‌های تاریخی داده شود، بخش بزرگی از مشکلات مالی هنرمندان برطرف می‌شود.
آقای صفا تأکید می‌کند بر اساس قانون، بناهایی که در شهر قدیم هرات و نزدیک آبده‌های تاریخی ساخته می‌شود، باید با کاشی‌های قدیمی تزیین گردد و کارگاه کاشی‌سازی با فروش کاشی می‌تواند علاوه بر خودکفایی مالی برای حکومت سودآوری کند.
وقتی می‌خواستم کارگاه کاشی‌سازی را ترک کنم، یکی از هنرمندان کاشی‌ساز گفت برای تامین مخارج خانواده‌اش پس از وقت رسمی دست‌فروشی می‌کند، اما تا روزی که زنده است، اجازه نمی‌دهد این حرفه از بین برود.
