وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران روند ثبت نام دانشجویان بدون مدرک در دانشگاه‌های این کشور را متوقف کرده است. مسوولان این وزارت از دانشجویان افغانستان ساکن در ایران خواسته‌اند که به کشور خود بازگردند و پس از دریافت پاسپورت و ویزای تحصیلی، دوباره وارد ایران شوند و به تحصیلات خود ادامه دهند. بربنیاد این تصمیم، تنها آن عده از دانشجویان افغانستانی می‌توانند در آغاز خزان سال ۱۴۰۲ خورشیدی وارد دانشگاه‌های این کشور شوند که پاسپورت و ویزای تحصیلی دارند. این اقدام دولت ایران اما با واکنش‌های تُند برخی از استادان دانشگاهها و دانشجویان افغانستان مقیم این کشور روبهرو شده است. شماری از استادان دانشگاهها این تصمیم دولت ایران را غیرقابل پیش‌بینی، ناعادلانه و مشکل‌زا برای جوانان افغانستان مقیم ایران و مایه نگرانی برای خانواده‌های این دانشجویان عنوان میکنند. این استادان دانشگاه که از وضعیت پناه‌جویان افغانستان در ایران آگاه‌اند، از مسوولان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری این کشور می‌خواهند تا از وضع محدودیت بر دانشجویان افغانستان دست بردارد. همچنان دانشجویان افغانستانی مقیم ایران خواستار لغو این محدودیت هستند. این دانشجویان از دولت ایران می‌خواهند که با توجه به وضعیت رقت‌بار آنان، نباید محدودیت‌های تازه‌ای بالای آنان وضع شود. آنان برگشت به افغانستان را پر‌مخاطره و دریافت پاسپورت را زمان‌بر توصیف میکنند و علاوه میکنند که این تصمیم دولت ایران مانع ادامه تحصیلات عالی آنان می‌شود.
مجتبا احمدی، یکی از شهروندان جوان افغانستان، در ایران زنده‌گی می‌کند. خانواده او حدود ۲۳ سال پیش به ایران مهاجرت کرده است. مجتبا احمدی که در ایران زاده شده و اکنون ۱۹ سال سن دارد، مکتب را نیز در تهران خوانده است. او نسبت علاقه‌مندی‌ای که به سیاست دارد، می‌خواست در سال پیش‌رو شامل دانشکده حقوق و علوم سیاسی یکی از دانشگاه‌های ایران شود؛ اما تصمیم اخیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری این کشور او را ناامید کرده است. مجتبا احمدی در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید: «از وقتی که این خبر را شنیده‌ام، شوکه شده‌ام؛ چون من گذرنامه [پاسپورت] ندارم و گفته شده افرادی که گذرنامه ندارند، شامل دانشگاهها نمی‌شوند. ما فقط یک کارت آمایش داریم و بس. صدور گذرنامه هم در سفارت و هم در افغانستان بند است. پس سرنوشت من و هم‌نسلانم که در این کشور زنده‌گی میکنند، چه خواهد شد؟»
عایشه هژده‌ساله، خواهر مجتبا احمدی، نیز می‌خواست برای سال پیش‌رو در یکی از دانشگاه‌های ایران ثبت نام کند؛ اما تصمیم اخیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دولت ایران او را نگران ساخته است. عایشه که خواستار رفع این محدودیت از سوی دولت ایران است، می‌افزاید: «کشور ایران همه‌‌ساله یک محدودیت جدید بالای مهاجران وضع می‌کند. اصلاً برای‌‌شان سرنوشت جوانان مهاجر، مهم نیست. ما می‌خواهیم با هزاران خون دل درس بخوانیم. از پول شخصی یا پول شهریه هنگفت به دانشگاهها پرداخت می‌کنیم، اما اجازه نمی‌دهند که درس بخوانیم.»
عایشه اضافه می‌کند: «از یک طرف طالبان دخترانی را که می‌خواهند درس بخوانند در کشور خود ما اجازه نمی‌دهند و از طرف دیگر، این‌ها [دولت ایران] با سرنوشت ما بازی میکنند. اگر در دانشگاه‌های این کشور درس می‌خوانیم، پول می‌دهیم و رایگان درس ما نمی‌دهند. نباید به بهانه‌های مختلف بالای ما منت بگذارند. لطفاً با سرنوشت هزاران جوان بازی نکنید و بگذارید که درس بخوانیم.»
در همین حال، شماری از استادان دانشگاهها نیز تصمیم اخير دولت ایران را غیرقابل پیش‌بینی، ناعادلانه و مشکل‌زا برای جوانان افغانستانی مقیم ایران و مایه نگرانی برای خانواده‌های دانشجویان و شهروندان افغانستان عنوان میکنند.
آرش شهیرپور، استاد پیشین دانشگاه البیرونی و آگاه مسایل حقوقی، در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گوید: «بدون تردید ایران حق دارد هر نوع تصمیمی در امور دا خلی خود را عملی کند، اما دانسته و آگاهانه با توجه به وضعیت بد موجود که افغانستان و افغانستانی‌ها با آن روبهرو هستند، دانشجویان با این مشکلی ممکن است اکثریت آن‌ها ترک تحصیل کنند و با وجود علاقه به دانش و ادامه تحصیل نتوانند به هدف خود برسند.» این استاد دانشگاه می‌افزاید: «نکته قابل تأمل این است که دانشجویان افغانستانی مقیم ایران هویت‌شان برای نظام سیاسی، امنیتی و علمی ایران روشن است. این دسته از شهروندان افغانستان هیچ نوع نگرانی برای ایران ایجاد نمی‌کنند؛ چرا ایران برای آنان مشکل‌زایی دارد؟ حس بشردوستانه، اسلام، نقطه اشتراک هر دو، همسایه‌گی وغیره حکم می‌کند تا در چنین وضعیت نامطلوب و مالامال از بدبختی و سیاه‌روزی یک تیره‌گی و نگرانی دیگر را هم به آن جمع نکنند.» آقای شهیرپور علاوه می‌کند: «آرزو دارم در وضعیت موجود یک تیره‌روزی دیگر را به تاریکی روزگار مردم افغانستان و دانشجویان افغانستانی در ایران ایجاد نکنند و این نسل هرگز بزرگی و تحمل ایران را فراموش نخواهد کرد.»
این نگرانی‌ها در حالی مطرح می‌شود که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران به‌تازه‌گی اعلام کرده که آن عده از دانشجویان افغانستان که بدون مدرک رسمی وارد ایران شده‌اند، نمی‌توانند در دوره پاییزی سال ۱۴۰۲ خورشیدی در دانشگاه‌های این کشور ثبت نام کنند. این وزارت از دانشجویان افغانستان ساکن ایران خواسته است که به کشورشان بازگردند و پس از دریافت پاسپورت و ویزای تحصیلی، دوباره وارد ایران شوند. مدیر کل امور دانشجویان بین‌المللی وزارت علوم دولت ایران در نامه‌‌ای به معاونان آموزشی دانشگاه‌های سراسر ایران ابلاغ کرده که دانشجویان دارای مدرک اقامت کارت آمایش را نیز ثبت نام نکنند.
بربنیاد آمارهای سال ۱۴۰۰ خورشیدی، از میان چهار میلیون پناه‌جوی افغان در ایران تنها یک میلیون و ۷۰۰ هزار تن آنان مدرک اقامت قانونی در این کشور دارند. یکی از انواع متعدد این مدارک اقامت رسمی، کارت آمایش است. کارت آمایش یک نوع سند اقامت در ایران است که تا اوایل دهه ۸۰ خورشیدی برای شماری از مهاجران افغان صادر و پس از آن متوقف شده است. نظر به قوانین دولت ایران، افرادی که کارت آمایش دارند، یا از پدر و مادر دارای کارت آمایش به دنیا آمده‌اند، پناهنده به حساب می‌آیند. این افراد اگرچه در زنده‌گی روزمره خود با محدودیت‌های زیادی مواجه‌اند، اما دست‌کم با مشکل اخراج از ایران مواجه نیستند.
با این حال، طبق قوانین جدید دولت ایران، افرادی که دارای کارت آمایش هستند، نیز باید برای ادامه تحصیل در دانشگاه‌های ایران به افغانستان بازگردند، سند تابعیت و پاسپورت بگیرند و با ویزای تحصیلی به ایران برگردند تا به‌عنوان دانشجوی بین‌المللی در دانشگاه‌های این کشور تحصیل کنند.
تلاش سفارت برای رفع محدودیت
کارمندان دیپلماتیک افغانستان در ایران می‌گویند که برای از میان برداشتن این محدودیت و صدور شناس‌نامه به شهروندان کشور، تلاش می‌ورزند. وحید فیضی، دیپلمات کنسول‌گری افغانستان در مشهد ایران، در صحبت با رسانه‌ها گفته است: «با جمهوری اسلامی ایران صحبت کردیم که در قسمت صدور گواهی تثبیت هویت و ضمیمه یک یادداشت به نماینده‌گی شمال‌شرق و از آن طریق به مراجع ذی‌صلاح که در قسمت آموزش و پرورش و دانشگاه کار میکنند، همین مدارک ما را تایید و مورد قبول خود قرار دهند.»
بربنیاد برخی از گزارش‌ها، ۱۱۰ هزار دانشجوی خارجی در ایران آموزش می‌بینند و از این میان، ۳۳ هزار آنان افغان هستند.
دولت ایران در حالی ثبت نام دانشجویان افغانستانی بدون پاسپورت در دانشگاه‌های این کشور را توقف داده که پس از تسلطه طالبان بر افغانستان، سفارت این کشور در ایران پاسپورت جدید صادر نکرده و دانشجویان افغان از داخل ایران نمی‌توانند برای تبدیل وضعیت اقامت‌شان اقدام کنند. همچنان صدور پاسپورت در افغانستان از ماه‌ها به این‌سو به دلیل نا‌روشن متوقف است. هرچند طالبان از آغاز روند توزیع پاسپورت در داخل افغانستان در آینده نزدیک خبر داده‌اند، اما به دست آوردن پاسپورت در افغانستان ماه‌ها طول می‌کشد و رفتن به این کشور زیر حاکمیت طالبان برای بیشتر دانشجویان دشوار است. در حال حاضر ریاست پاسپورت در کابل، یگانه مرجع صدور گذرنامه در افغانستان شمرده می‌شود. شهروندان افغانستان اعم از باشنده‌گان پایتخت و ولایت‌ها باید نخست فورمه آنلاین ثبت نام را خانه‌پری کنند و ماه‌ها منتظر نوبت خود باشند. پس از مشخص شدن نوبت، می‌توانند به کابل سفر کنند و پس از طی مراحل اداری، پاسپورت به دست بیاورند. ظرفیت روزانه توزیع پاسپورت در کابل از این پیش حدود چهار هزار جلد گزارش شده است.
سایر مشکلات پناه‌جویان افغان در ایران
ایران از سال‌های دور به ناچار پناهگاه شمار زیادی از مهاجران افغانستانی بوده است. اکنون و پس از سقوط نظام جمهوری در افغانستان و آمدن رژیم طالبان، شمار مهاجران در ایران چند برابر افزایش یافته است. در آخرین نظرسنجی که دولت ایران انجام داده، شمار آواره‌گان افغانستانی در این کشور به بیش از چهارونیم میلیون تن رسیده است.
تمدید نشدن ویزا، محدودیت بر آموزش و تحصیل، انجام کارهای شاقه و طاقت‌فرسا و برخورد تبعیض‌آمیز با پناه‌جویان از چالش‌هایی است که شهروندان افغانستان در ایران با آن دچار هستند. شماری از شهروندان افغانستان از ترس نظام طالبان به این کشور پناه برده‌اند، اما شمار زیادی به دلیل نبود کار افغانستان را به قصد ایران ترک کرده‌اند.
در حال حاضر اقتصاد هزاران خانواده در افغانستان وابسته به پولی است که از ایران ارسال می‌شود. شهروندانی که در ایران کارگری میکنند، مجبورند فشارهای بیشتری را تحمل کنند تا مخارج خانواده‌ها و بسته‌گان‌شان در داخل کشور را تأمین کنند. اعتراضات اخیر مردمی، تورم، گرانی، فرارسیدن سرما و برف‌باری‌های شدید در ایران منجر به کمبود زمینه‌های کاری در بیشتر مناطق ایران شده و دشواری‌های فراوانی را متوجه پناه‌جویان افغانستانی در این کشور کرده است. گرانی، کم‌ارز‌ش شدن پیهم ارز ایرانی (ریال) و کمبود زمینه‌های کاری، باعث شده که پناه‌جویان افغانستانی در این کشور با مشکلات اقتصادی در پیش‌بُرد زنده‌گی و اکمال خانواده‌های‌شان دست‌وپنجه نرم کنند.
