د خدای عسکر په غلطه جګړه کې
شهاب
مشهور مصري لیکوال او ژورنالیست فهمي هویدي د طالبانو د لومړۍ واکمنۍ پر مهال دوه ځله افغانستان ته سفر کړی و، یو ځل په ۱۹۹۸ او بیا په ۲۰۰۱ کې، په هغه ورځو کې چې طالبانو د بامیانو مجسمې ویجاړې کړې وې. نوموړی په خپل دوهم سفر کې د اسلامي کنفرانس د سازمان د یوه پلاوي غړی و چې مشري یې یوسف قرضاوي کوله او دغه پلاوي ته دنده وسپارل شوه چې له طالبانو سره خبرې وکړي تر څو په خپلو ځینو پالیسیو کې سمون راولي. د هويدي په وينا، چې افغانستان ته له سفر مخکې می د دغه هېواد په اړه معلومات درلودل او د دغه هېواد د تاريخ د يوې برخې په اړه يې يو کتاب هم ليکلى و، خو دې خاورې ته په سفر سره يې هڅه وکړه چې د افغاني ټولنې واقعيتونه درک کړي، او د پردي په لري کولو سره هغه اصلي مقصد ته ورسېږي چې په دې ټولنه کې تیریږي. د دغو دوو سفرونو پایله هغه کتاب دی چې د طالبانو د لومړۍ واکمنۍ په وروستیو میاشتو کې خپور شو چې د « طالبان، جندالله فی المعركة الغلط (طالبان، په غلطه جګړه کې د خدای عسکر)» نومیږي.
د دې کتاب په ځینو برخو کې د هویدي لهجه د طالبانو په اړه د قضاوت کولو په وخت کې خواخوږي ښودونکي او یو طرفه ده. د هغه په ګمان، په افغانستان کې د طالبانو راڅرګندېدل يوه طبيعي پديده ده او د دغه هېواد ترخه واقعيتونه څرګندوي؛ هغه هیواد چې له بده مرغه په وروسته پاتې والي کې ډوب دی. هغه طالبان د افغاني ټولنې د واقعیتونو پایله ګڼي او که څه هم د دوی په وروسته پاتي کړنو باندې نیوکه کېدای شي، ځکه افغاني ټولنه یوه داسې ټولنه ده چې د یو واحد کلتور او ارزښتونو له مخې اداره کېږي او طالبان د همدغه کلتور او ارزښتونو پایله ده، مخکې له دې چې پر طالبانو نیوکې وشي، باید په هغه ارزښت او کلتوري نظام نیوکه وشي چې طالبان یې رامنځته کړی. د هویدي په آند، طالبان له خپل ځان څخه هغه چلندونه څرګندوي چې په هغه ټولنه کې معمول او وروسته پاتې چلندونه دي او طالبان په همدې ارزښتونو او کلتور کې زیږیدلي او لوی شوي دي. طالبان پخپله د دې حالت مېوه او قرباني دي.
څرنګه چې فهمي هویدي یو قوي اسلامي تمایل لرونکی لیکوال دی، نو پر طالبانو یې یوه مهمه نیوکه دا ده چې دوی په خپل چلند سره اسلام بدناموي او په نورو هیوادونو کې د نورو اسلامي ډلو پر ضد عامه افکار راپاروي؛ ځکه چې د اسلامپالو مخالفین د طالبانو د منځنیو پیړیو چلند دا خلکو ته روښانه کوي چې اسلامپاله مفکوره د طالبانو له حکومت پرته بله ښه پایله نه لري او هغه کسان چې د اسلام په نوم د «مدینة فاضله» د جوړولو ژمنې کوي، دوکه کوي.
که څه هم فهمي هویدي د طالبانو ښه نیت تر پوښتنې لاندې نه راولي او هڅه کوي چې د دوی د ځینو کړنو لپاره بهانه وکړي، خو د کتاب په پای کې او د پایلې په توګه، هغه د طالبانو د حکومت کولو په لاره کې ځینې ستونزې په ګوته کوي. د هغو انتقادونو په اړه زموږ پوهاوی چې هوویدي په ۹۰مه لسیزه کې د طالبانو پر حکومت کوي موږ ته دا فرصت راکوي چې د طالبانو د واکمنۍ دویمه دوره له لومړۍ دورې سره پرتله کړو تر څو دا فرضیه وازمایو چې ننني طالبان د پرون طالبان نه دي، باید اندازه شي او ارزښت یې څرګند شي.
د فهمي هویدي په وینا، طالبانو د حکومتولۍ په برخه کې ناوړه کړنې او له کرکې ډکې تېروتنې کړې دي او د هغو کسانو لپاره چې د اسلامي نظام د رامنځته کولو اراده لري، اړینه ده چې له دغو کړنو ډډه وکړي، تر څو له طعنو او نیوکو سره مخ نه شي او خپلو اسلامي اهدافو ته په رسیدو کې بریالي شي. د هویدي په وینا، د طالبانو دغه ناوړه کړنې او د نه بخښلو تېروتنې په لاندې ډول دي:
۱. د فهمي هویدي د شننې له مخې طالبان له پورته د ټولنې اصلاح غواړي او په دې لاره کې، دوی یو اوږد او پراخه وسیله په لاره اچولې ده چې د نیزې په سر او ټوپک په زور یې د «اوامرو و نواهی» سره په خلاکو پلي کوي. د طالبانو هغه طریقه چې دوی یې د شریعت احکام بولي، په نړۍ کې دا تاثر پیدا کړی چې د “اسلامي ټولنې” رامنځته کول د جبر او زور له لارې ترسره کېږي.
د هويدي په نظر، طالبانو د خپل کار په پيل کې د حکومتدارۍ لپاره کوم پلان نه درلود، خو د افغانستان پر مطلق اکثريت د واکمنۍ له امله دغه ډله د حکومتوالۍ له ننګونو سره مخ شوه، که يې غوښتل او که نه، بايد د دې ننګونو د حل لپاره یې لارې او وسيلې لټولې وای.
د فهمي هویدي په نظر، د نورو اسلامپالو ډلو اصلاحي پلان دا دی چې له ښکته څخه پیل شي او ورو ورو پورته حرکت وشي. . دا باید په داسې ډول ترسره شي چې خلک د زړه له تله د اسلامي برنامو پلي کول غواړي. دې مرحلې ته د رسیدو لپاره ، یوازینۍ لاره د اوږدې مودې تعلیمي او دعوتي برنامې ترسره کول دي.
۲. دا چې د طالبانو اراده دا ده چې د جبري ځواک په کارولو سره هر څه په خلکو تحمیل کړي، خلک د انتخاب حق او د پریکړو ازادي نه لري. د افغانستان خلک مسلمان دي او د ديني احکامو مراعات کوي، خو د اسلامي نظام او احکامو منلو ته يې مجبورول چې د اسلام له لاري پر دوی تپل شوي دي خطرناک دي او ښايي د دغو کسانو ځينې يې د تپلو او جبر پر وړاندې غبرګون وښيي. د «طالبان، په غلطه جګړه کې د خدای عسکر»، د کتاب د لیکوال په باور، هر هغه نظام چې غواړي اسلام تطبیق کړي، آن په داسې حال کې چې اکثریت خلک هم ورسره وي، باید د ازادۍ لپاره کافي فضا رامنځته کړي ترڅو خلک د ټاکنو یا ټولپوښتنې له لارې خپل نظرونه او غوښتنې پکې څرګندي کړي. په داسې فضا کې که له یوې خوا د اکثرو وګړو تمایل په ښکاره توګه منعکس کېږي، له بلې خوا د ټولنې د بېلابېلو قوتونو د انډول اصلي نقشه تر لاسه کېږي. په یوه ریښتیني دیموکراتیک چاپیریال کې، څومره چې د اکثریت نظر باید وپیژندل شي، دا مناسبه ده چې د اقلیت د جریان ریښتیني اغیزې په ټولو ډولونو سره په رسمیت وپیژندل شي. البته، دا یوازې هغه وخت ترلاسه کیدی شي چې ټاکنې او ټولپوښتنې په آزاده توګه او له درغلیو څخه پاکه فضا کې ترسره شي.
۳. د طالبانو په نظام کې امیرالمومنین ټول واک په لاس کې لري او په لویو او وړو تصمیمونو کې د خبرې وروستی واک د ده سره دی. امیر المومنین په دې مقام کې د هغه د شاوخوا کسانو له خوا ټاکل شوی، او خلکو د هغه په ټاکلو کې هیڅ رول نه درلود. دا د دې لامل شوی چې ټولنه په بشپړه توګه له پامه غورځوي پوهان او وتلي څیرې د چارو په اداره کې هیڅ اغیزه نلري. د مصري لیکوال له نظره «شورا» د اسلامي نظام زیور دی او د قرآن له نظره د حکومت کولو ترټولو مهم جز او عنصر دی. سربیره پر دې په قرآن کریم کې یو ځل هم نه دی راغلی چې د ټولنې مشري دی یو کس په لاس کې واخلي، بلکې قرآني اشارات او تصریحات په پرله پسې توګه د ټولنې رهبري ډلې او جماعت ته منسوبه کړې ده او هغه یې په «اولوالامر» سره تعبیر کړی ده. دا په داسې حال کې ده چې د طالبانو په سیاسي نظام کې د شورا او ډلې د رهبرۍ په نوم څه نشته، او که په دې برخه کې کومه اداره هم موجوده وي، هغه بې معنی دی او هیڅ منځپانګه نلري.
۴. طالبانو هڅه کړې ده چې د اسلامي حکومت بڼه له هماغه لومړۍ بڼې او له هماغه ساده طريقې څخه کاپي کړي او د يوه ډياګرام په توګه يې وګڼي چې نور يې بايد طابق النعل بالنعل په بېلګه تعقيب کړي. دا ټکی ښیې چې دوی د مسائلو سره په ساده او آن په بي پروا ډول معامله کوي. حقیقت دا دی چې د ټولنې د مدیریت میتودونو د وخت په تیریدو سره وده کړې او د وخت په تیریدو سره د تجربو او پوهې له امله د مدیریت میتودونه ډیر منظم او اغیزمن شوي. د هویدي په وینا، طالبان په دې عمومي ټکي نه پوهیږي چې اسلام د تل لپاره د حکومتولۍ کومه ځانګړې بڼه نه ده وړاندیز کړې، بلکې اصلي تمرکز یې تل پر «ارزښتونو» دی. د حکومت بېلابېل ډولونه لکه امارت، خلافت، اهل الحل والعقد او احتساب په اسلامي نظام کې لازم نه دي، بلکې دا جوړښتونه د هغه وخت د اجتهاد او رواج محصول دي، چې پر بنسټ یې مسلمانانو دغه جوړښتونه رامنځته کړي وو، خو اوس مسلمانان حق لريبلکې اړینه ده چې د وخت سره سم د غوره جوړښتونه رامنځته کړی. په ورته وخت کې، هغه څه چې مهم دي د دې جوړښتونو فعالیت دی او هغه ارزښتونه دي چې دا ډول جوړښتونه یې استازیتوب وکولی شي. دا حقیقت چې ټول ارګانونه د امیرالمومنین په شخصیت او د هغه په نوم صادر شوي قوانینو کې لنډیز دي، له شک پرته د اسلامي حکومت د نمونې یو مایوس کونکی انځور وړاندې کوي. دا چې ټول بنسټونه د «امیرالمومنین» په شخصیت کې او هغه قوانینو کې خلاص شي چې د هغه په نوم صادر شوي، بې له شکه دا د اسلامي حکومت د نمونې یو مایوس کونکی انځور وړاندې کوي، برسېره پر دې، دا د ټولنې د مختلفو برخو حقونه ضایع کوي.
۵. طالبان پدې نوم چې ګنې اسلامي حکومت رامنځته کوي، دوی واک انحصاري کړی دي. په داسې حال کې چې د حاکم د شرایطو او ځانګړتیاوو په اړه یوه کلمه هم نه ویل کیږي، نه شورا او مشورې ته ارزښت ورکول کیږي او نه د فرهنګي او سیاسي تنوع ته څوک پام کوي، او په عین حال کې، د مذهبي استبداد د ټینګولو لپاره، په واک کې واکمن د ټول عمر لپاره پاتې کیدو مفکوره د خلافت له پخوانیو ماډلونو څخه اخیستل کیږي. د وحشت او ستړیا د فضا په رامنځته کولو او د خلکو د آزادۍ په له منځه وړلو سره، د طالبانو واکمن نظام له کمونیستي دیکتاتوریو سره توپیر نه لري او د همدغو رژيمونو په شان يې په خلکو باندې ځينې ايډيالوژي مسلطې کړي چې نور افکار او باورونه يې له حسابه ایستلي دي.
۶. د طالبانو اصلي ستونزه دا ده چې دوی د سیاست ډګر ته ننوتلي دي پرته له دې چې د سیاست په پیچلتیاو څه ناڅه پوه شي او دوی غواړي د داسې کارونو په هکله تصمیم ونیسي چې په هغه کې هیڅ ډول تخصص نلري. پایله دا شوه چې د طالبانو په دې پنځه کلنه واکمنۍ کې ټولنه په بشپړه توګه فلج شوې ده. په طبیعي توګه، له دې امله چې دوی د ټولنې د مدیریت لپاره اساسي معیارونه نلري، د دوی د حکومت مشروعیت تر پوښتنې لاندې دی. دوی د خلکو په اوږو ځانونه سپاره کړي دي، پرته له دې چې خلکو ته دا امکان ورکړي چې که وغواړي د دوی په ځای نوي واکمنان وټاکي. د سوله ایز بدلون راوستلو لارو تړل به ژر یا وروسته ځینې خلک دې ته اړ کړي چې د بدلون راوستلو لپاره له تاوتریخوالي او جبري لارو کار واخلي.
۷. د دې حقیقت له امله چې طالبان د اسلامي علومو لږه پوهه لري او همدارنګه د خلکو د ژوند او سیاسي چارو له واقعیتونو څخه ناخبره دي، دوی د دوو لویو غلطیو په جال کې ګېر دي: د لومړیتوبونو ترتیب د دوی له لاس څخه وتلی دی او له همدې امله دوی غواړي چې خلک هغه څه ته اړ کړي چې دوی یې ښه ګڼې او به یو ځل یې عکلي کوي او دوی د بدلون او تدریجي اصلاحاتو په مفهوم نه پوهیږي. د افغانستان په څېر هېواد چې په هر اړخیزه وروسته پاتې والي کې ډوب دی او له ډېرې مودې راهیسې د خونړیو جګړو له امله زیانمن شوی، یو هوښیار او با استعداده رهبر ته اړتیا لري چې بیارغونې ته لومړیتوب ورکړي او تولید، جوړونه او د خدمتونو وړاندې کول خپل مهم ماموریت وګڼي. خو اوس، د طالبانو د مشرتابه لومړیتوب دا دی چې خلک ږیري اوږدي کړي، ښځې له سر څخه تر پښو پورې پټې کړي، او د نارینه وو او ښځو دواړو لپاره د ځینو تفریحي کارونو مخه ونیسي.
د هویدي په وینا، هغه ساده فکر چې له لومړیتوبونو سره بلد نه دی، طالبان دې ته اړ کړي چې ښځې له کار څخه منع کړي او په کور کې پاتې شي، چې په دې توګه د ټولنې په پرمختګ کې د ښځو د ونډې مخه نیسي، په داسې حال کې چې افغان ټولنه تر بل هر وخت زیات خلکو ته اړتیا لري. دوی باید د وروسته پاتې والي د له منځه وړلو لپاره سخت کار وکړي، که هغه نارینه وي یا ښځینه. طالبان غواړي د پراخ فساد په کولو سره د «ښځو او نارینه وو د اختلاط» احتمالي زیان درملنه وکړي.
۸. د ښځو په وړاندې د طالبانو چلند دا ښیي چې دوی په اسلامي ټولنو کې تر ټولو د متجاوز نظرونو تر اغیزې لاندې دي. ښایي د نارینه او ښځینه تر منځ د نه اختلاط په اړه د دوی اندیښنه د پوهیدو وړ وي، ځکه چې په اسلامي ټولنو کې هیڅکله د نارینه او ښځینه تر منځ پرده یا حایل نه دی راغلی، بلکې هڅه شوې ده چې خلکو ته د کرامت او عامه اخلاقو د درناوي پر بنسټ روزنه ورکړل شي. په هرصورت، هغه څه چې موږ یې درک او هضم نشو کولی د دې پلمې له مخې د ښځو د زده کړې مخه نیسي چې د دوی لپاره د ځانګړي ښوونځي چمتو کولو اسانتیاوې شتون نلري یا په دې دلیل چې هغه حدیث چې د علم د حاصلولو د اړتیا په اړه یې ویلي (طلب العلم فريضة على كل مسلم) هغه د «مسلم (مسلمان سړي)» نه دا چې «مسلمه (مسلمانه ښځه)» ویلي دي. دا په داسې حال کې ده هغه څوک چې له عربي ژبې سره لږ بلد وي، پوهېږي چې د «مسلم» په کلمه کې نارینه او ښځې شاملې دي.
طالبانو د ښځو په وړاندې په خپل عجیب چلند سره ټول هغه دیني نصوص چې د ښځو موقف پیاوړی کوي او له مسلمانانو څخه غواړي چې د هغوی درناوی وکړي، آن د ښځو په غاړه باندې د امر بالمعروف او ونهی عن المنکر مسؤلیت آچوي، پدې برخه کې د ښځو او ناریناو ترمنځ هیڅ توپیر نشته، خو دوی ورڅخه سترګې پټوي.
۹. طالبانو د مخالفو ځواکونو په ماتولو کې غیر معمولي ځواک او وړتیا ښودلې ده. دوی کورنۍ جګړې ختمې کړې، امنیت یې ټینګ کړ او قبایلي سلطنتونه یې ړنګ کړل. خو کله چې دوی حکومت په لاس کې واخیست، د پام وړ څه یې ونه کړل او د ویلو لپاره یې څه نه درلودل. دوی د پخوا څخه د پاتې کنډوالو د بیارغولو لپاره د پام وړ څه ندې کړي. د حکومتولۍ په برخه کې دوی نه یوازي ده چې کومه لاس ته راوړنه نلري، بلکې دا د مسلمانانو لپاره د ذلت سرچینه هم بللی شو.
فهمي هویدي دا کتاب د ۲۰۰۱ کال د اپرېل په میاشت کې، د سپټمبر د ۱۱مې له پېښو او د طالبانو د لومړي حکومت له نسکورېدو څو میاشتې مخکې خپور کړ. له دې سره سره نږدې هر هغه څه چې هویدي د طالبانو د واکمنۍ د لومړۍ دورې په اړه لیکلي، د دې ډلې د واکمنۍ په دویمه دوره کې هم د تطبیق وړ دي. داسې ښکاري چې د طالبانو لپاره ساعت لاهم د ۹۰ لسیزې وروستیو ته اشاره کوي او وخت هیڅ بدلون نه دی کړی.
په دې کتاب کې هویدي څو څو ځله د طالبانو په طرف او توجیه کوونکي خبرې کړې دي او دغه ډله یې «د خدای پوځ» بللې همدا ډول یې د هغوي د مخالفینو په اړه د طالبانو ادعاوې هم له تایید پرته لوستونکو ته وړاندې کړې دي. د بېلګې په توګه هغه څو ځلې ویلي چې روسي پوځي ځواکونه د مقاومت د جبهې سره حضور لري او د طالبانو پر وړاندې په جګړو کې برخه اخلي او د جبهې سرتېرو ته پوځي روزنه ورکوي. هغه احمدشاه مسعود ته په تونده ژبه اشاره کوي او په غیر مستقیم ډول د اسلام د دښمنانو د وسیلې په توګه یې تورنوي. خو همدغه کس یو یا دوه کاله وروسته خپل نظر بدل کړ او د «الشرق الاوسط» په ورځپاڼه کې یې د مسعود په اړه ولیکل: «زه غواړم ووایم چې موږ عربانو د احمد شاه مسعود په مقابل کې تېروتنه وکړه او په هغه باندې یې په ناحقه ظلم وکړ. او موږ مجبور یو چې د هغه غلطۍ لپاره بخښنه غواړو چې موږ د هغه په هکله کړې ده. لکه څنګه چې موږ باید د مسعود قاتلین، دواړه هغه کسان چې په حقیقت کې یې د قتل جرم ترسره کړی او هغه څوک چې قاتلین یې هڅولي او تشویق کړي دي، باید ټول هغه مجرمین وګڼو چې د بشر ضد جنایت یې تر سره کړی او تر ټولو لومړی یې د دین خلاف جرم کړی دی.»
که څه هم هویدي په دې کتاب کې تر یوه برید له طالبانو سره خواخوږي لري، خو په ۹۰مه لسیزه کې د طالبانو چلند دومره ناکام او بې ارزښته و چې کله کله هاویدي اړ شو چې د طالبانو د رهبرۍ د بې کفایتۍ له امله په ناهېلئ سره د وخت شرایطو او اړتیاوو ته په کتو سره پر دغې ډلې نیوکې وکړي. آن هغه خلک چې غواړي طالبان کامیاب شي، خو کله چې په واقعیتونو پوه شي، د دوی وجدان دوی ته اجازه نه ورکوي چې د دې ډلې له خطرناکو کړنو سترګې پټې کړي.
