3- داعش و الگوی نوین جهانی – محلی
در پی تحلیل و بیان انواع الگوها و انواع تروریسم پس از بازخوانی تحول الگوی تروریسم در تاریخ روابط بینالملل تا پیش از برآمدن داعش، اکنون میتوان به الگوی نوینی پرداخت که داعش با کنش خاص تروریستی خود، آن را پایهگذاری کرده است. چنانکه آمد، این الگو نوعی الگوی تلفیقی است که در آن، از یکسو مزایای الگوهای گذشته جمع شده و از سوی دیگر از معایب آنها پرهیز شده است. بر این اساس، برای تبیین این الگو، میبایست پیش از هرچیزی به عنوان عنصر تلفیقی پرداخت. بنابراین، میتوان عناصر مذکور را در چهار مورد مشخص خلاصه کرد.
عنصر نخست، به انگیزه داعش بازمیگردد. در این خصوص، باید گفت که انگیزه داعش در ارتقا از مدل القاعده شکل گرفته است. به بیان دیگر، علاوه بر هویتجویی و هویتخواهی، شامل منفعتجویی نیز میشود و از همینرو است که داعش، در اولین فرصت در صدد برپایی «دولت اسلامی» و تشکیل خلافت برآمد؛ زیرا میدانست که برای جذب نیرو و بقا و تداوم فعالیت در دوره مدرن، وعده بهشت یا بهرهگیری از روایات آخرزمانی کافی نیست و میبایست علاوه برآن، در پی منابع و مواهیب این دینا نیز بود که در رأس آنها برپایی حکومت قرار دارد. از همینرو است که داعش تلاش میکند در هر دوره زمانی و در هر صحنهای، منافع خود را با حداقل یکی از بازیگران صحنه همسو کند تا دوام و بقای خود را تضمین کند. بازهم از همینرو است که داعش سعی میکند با بهرهگیری از تکنیکهای هالیوودی و ایجاد جاذبه مبتنی بر سکس و خشونت، به جذب نیرو از نقاط مختلف جهان بپردازد.
عنصر دوم، استراتژی این گروه است. مطابق این چارچوب، داعش در الگوی خود از دو راهبرد باجخواهی و تحریک و برانگیختن، به طور همزمان استفاده و بقای خود را در تلفیق این دو راهبرد جستوجو میکند و این نمادی از درهمآمیزی هویت و منفعت نیز است.
بیشتر بخوانید:
بخش اول – سیاست خارجی و جامعه اطلاعاتی امریکا در قرن ۲۱، تحولات و علل آن
بخش دوم- سیاست خارجی و جامعه اطلاعاتی امریکا در قرن ۲۱، تحولات و علل آن
بخش سوم – سیاست خارجی و جامعه اطلاعاتی امریکا در قرن ۲۱، تحولات و علل آن
در چارچوب عنصر سوم، یعنی نوع سازماندهی، داعش با تلفیق الگوهای پیشین، نوعی سازماندهی شبکهای/سلسلهمراتبی را به نمایش میگذارد. این نوع سازماندهی لازمه ایجاد دولت سرزمینی از یکسو (بهرهمندی از مقام خلیفه و جایگاه آن در میان اهل سنت) و گسترش جهانی سازمانی از سوی دیگر (ایجاد شبکه جهانی) است. به همین سبب، داعش برخلاف الگوی القاعده که مجازیپایه بود، زمینپایه است و در نتیجه، نماد گذار از تروریسم جهانی به تروریسم جهانی – محلی به شمار میرود و این مهم را از طریق بازسرزمینی کردن تروریسم در روابط بینالملل ممکن کرده است. در این چارچوب، گرایش محلی، بخشی از فرایندهای جهانی شدن یا در واقع، محمل ورود به این فرایند است. رونالد رابرتسون برای توضیح این پدیده، از اصطلاح «جهانی – محلی شدن» استفاده کرده است. به نظر وی، جهانی شدن برخلاف آنچه تصور میشود، فرایند مکانمند است. جهانی شدن همواره در چارچوب محلی به وقوع میپیوندد و چارچوب محلی، خود از طریق گفتمانهای جهانی شدن به مثابه مکان خاص ایجاد میشود. به این معنا، جهانی – محلی شدن به منزله نوعی دیدگاه جهانی دوختهشده به شرایط محلی است. (نش، 1380: 111) علاوه بر این، داعش در مقام سازماندهی و برای مقابله با تکنیکهای تعقیب و مراقبت، به سازماندهی گرگهای تنها نیز روی آورده است که خود از آنها با عنوان «شوالیههای ترور» یاد میکند.
در عین حال، عنصر چهارم و کاملاً متمایز داعش از الگوها و امواج پیشین تروریسم، تکنیک آن است. با مرور کنشهای تروریستی داعش در یک سال اخیر، میتوان دریافت که تکنیک خاص این گروه در تمایز با گونههای پیشین، «کشتن از راه نزدیک» است. داعش این تکنیک را به دو دلیل یا در واقع هدف برگزیده است. دلیل نخست، وحشتانگیزی و رعبآفرینی بیش از حدوحصر این نوعی از ترور و آدمکشی است که در بازنمایی رسانهای آن، دوچندان نیز میشود و مخاطب را در اندک زمانی در شوک فرو میبرد. البته در مقابل، برای کسانی که از خشونت لذت میبرند و به همین دلیل جذب داعش میشوند، انگیزه و جذابیت بیشتری نیز ایجاد میکند. دلیل دوم، نیز به ماهیت نامتقارن این نوع تکنیک در برابر تکنیکهای پیشرفته در جنگهای نسل جدید غربیها و بهویژه امریکاییها بازمیگردد. در واقع امریکاییها در مقوله «تحول جنگ» تمام تلاش خود را میکنند تا از درگیری و جنگ تن به تن یا به بیان بهتر «جنگ از نزدیک»، اجتناب ورزد. از اینرو، تکنیک اصلی آنها در جنگهای جدید، کشتن از راه دور است که بهویژه توسط پهپادها صورت میگیرد. داعش این پیشرفت جنگی و تحول نسلی در جنگها را با انتخاب گزینه یا تکنیک کشتن از راه نزدیک، تبدیل به نقطعه ضعف و پاشنه آشیل غرب و ایالات متحده کرد و تلاش کرد با توسل به این تکنیک، موجبات عقبنشینی امریکا را در برابر نیروهایش فراهم کند. (فرزاد پورسعید، 1396: 15 – 158)
جدول 2: تروریسم نوین و ویژهگیهای آن[1]
شاخص | انگیزه | سازماندهی | راهبرد | تکنیک | قربانیان |
تروریسم | |||||
کلاسیک (بینالمللی) | منفعتمحور (ملی) | سلسلهمراتبی عینی | باجگیری | آدمکشی، گروگانگیری، هواپیماربایی | گزینشی، سیاسی |
نوین (جهانی) | هویتمحور (جهانی) | شبکهای/مجازی | تحریک و برانگیختن | عملیات انتحاری | انبوه، فلهای، اکثریت خاموش |
نوین ( جهانی – محلی) | هویتمحور، منفعتمحور (جهانی – محلی) | سلسلهمراتبی، شبکهای، (عینی – مجازی) | تحریک و برانگیختن، باجگیری | کشتن از راه نزدیک | سیاسی، فلهای، اکثریت خاموش |
[1] . فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره مسلسل 77، سال 1396، ص 158.