مهاجران افغانستان در ایران از محدودیت‌های شدید زنده‌گی، برخورد نامناسب پولیس و دید تحقیرآمیز شماری از شهروندان ایران شکایت دارند. آنان می‌گویند که از دسترسی به سهولت‌های تمدید اقامت و خدمات بانکی، مخابراتی، بهداشتی، آموزشی و تحصیلی محروم‌اند و در معرض اخراج اجباری نیز قرار دارند. به گفته آنان، تنها تعداد معدودی از پناه جویان در این کشور به خدمات عامه دسترسی دارند و می‌توانند گشت‌وگذار آزاد داشته باشند. این در حالی است که رسانه‌های ایرانی نیز تایید می‌کنند که در جریان سال جاری «افغان‌ستیزی» در این کشور تشدید یافته است. تنش‌های مرزی با طالبان، حقابه هیرمند و حمله انتحاری در شاه‌چراغ از عوامل این امر دانسته شده است.
پس از سقوط دولت پیشین، هزاران تن از نظامیان پیشین، خبرنگاران، فعالان مدنی، سیاست‌مداران و سایر شهروندان به ایران مهاجر شده‌اند. سازمان ملل گفته که ۷۸۰ هزار پناه‌جو از سوی این نهاد ثبت شده و ۲.۶ میلیون تن بدون اسناد و ۶۰۰ هزار تن دیگر با مدارک قانونی در این کشور زنده‌گی می‌کنند. تهران اما گفته که حدود پنج میلیون مهاجر اهل افغانستان در ایران زنده‌گی می‌کنند.
هزاران مهاجر اهل افغانستان در ایران با انواع مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کنند. آنان می‌گویند، علاوه بر این‌که در معرض اخراج اجباری، بازداشت و تحقیر قرار دارند، در بدل پول هم نمی‌توانند به خدمات عامه دسترسی داشته باشند. آنان تایید می‌کنند که در حل مشکلات خود در این کشور ناتوانند و زمینه‌های کاری نیز برای‌شان به‌شدت محدود شده است. به گفته مهاجران افغان در ایران، آن‌ها در حال حاضر از بن‌بست در تمدید ویزای اقامتی‌شان به ستوه آمده‌اند. آنان برخی از مسوولان نهادهای ایرانی را متهم به فساد می‌کنند و تاکید می‌ورزند که این مسوولان روند تمدید ویزا را برای خود به تجارتی پرسود تبدیل کرده‌اند.
یکی از پناه‌جویان اهل افغانستان که پس از تسلط طالبان به ایران رفته است، می‌گوید: «کسانی که به‌طور قانونی وارد ایران شده‌اند، ویزای‌شان در یک سال، ۹ ماه در هر سه مرتبه تمدید می‌شود. قیمت قانونی تمدید ویزا ۱۸۰ هزار تومان است، اما اجرا نمی‌کنند. ما مجبور در بازار سیاه تمدید کنیم که بیش‌تر از پنج میلیون تومان می‌شود. در این تجارت مسوولان مختلف ایرانی شریک هستند، از همین خاطر درخواست قانونی را طی مراحل نمی‌کنند.»
با این حال، هزاران مهاجر اهل افغانستان در ایران از برخورد نامناسب پولیس این کشور شکایت دارند. آنان می‌گویند که پولیس ایران در شهرهای مختلف خلاف ارزش‌های «حقوق بشری و اسلامی» رفتار کرده و دست به تحقیر، توهین و لت‌وکوب مهاجران اهل افغانستان می‌زند. به گفته آنان، حتا کسانی که کارت دارند، از ترس بازداشت و اخراج اجباری از کارخانه‌ها بیرون شده نمی‌توانند و کارت‌های‌شان نیز تمدید نمی‌شود.
این مهاجران از عدم ارایه تسهیلات زنده‌گی نیز شاکی‌اند و تصریح می‌کنند که حتا دانشجویان و افرادی که اسناد قانونی دارند، نمی‌توانند کارت بانکی داشته باشند. به گفته آن‌ها، اخذ این کارت نیاز به قباله خانه و سند تحویلی به شهرداری و بروکراسی پیچیده دارد که از توانایی دانشجویان و کارگران عادی به دور است و آنان در بیش‌تر وقت‌ها از خرید در فروشگاه‌ها و حصول دست‌مزدشان محروم می‌شوند.
یکی از مهاجران که نمی‌خواهد نامش در گزارش ذکر شود، می‌گوید: «وقتی کارگر پول می‌خواهد، دست‌مزدش را پول نقد نمی‌دهد و می‌گوید که به حساب بانکی می‌فرستم. کارگر بیچاره حساب بانکی از کجا کند؟ وقت‌هایی می‌شود که صاحب کار حق کارگر را به همین بهانه و خرده‌گیری می‌خورد.»
از سوی دیگر، شماری از مهاجران با تایید مشکلات زنده‌گی شهروندان ایرانی، می‌گویند که افزایش بهای کالا و اجناس به مشکلی جدی برای ایرانیان تبدیل شده و زمینه کار را از مهاجران افغان در این کشور گرفته است. براساس ادعای آنان، افزایش قیمت و هزینه زنده‌گی برای شهروندان ایرانی، بستر تحقیر، تبعیض و اخراج اجباری مهاجران اهل افغانستان را نیز تشدید کرده است.
در تهیه این گزارش چندین تن از مهاجران تایید کردند که بسیاری از کارفرمایان ایرانی از مجبوریت کارگران افغان سوءاستفاده می‌کنند و از پرداخت حقوق‌شان ابا می‌ورزند. یکی از کارگران می‌گوید: «صاحب کار حق نمی‌دهد، زیاد تعلل میکند. باز اگر شله‌گی کنیم، پولیس را خبر میکند تا رد مرز کند. بناءً مجبور می‌شویم سکوت کنیم و گاهی وقت‌ها دو سه ماه تنخواهم را نداده، رخصت کرده، چیزی گفته نمی‌توانیم.»
این در حالی است که چندی قبل نواری تصویری در رسانه‌های اجتماعی به‌‌شکل گسترده نشر و پخش شد که نشان می‌داد یک کارفرمای ایرانی در وسط خیابان کارگر افغان خود را لت‌وکوب میکند و فحش می‌دهد. از این‌دست نوارهای تصویری در شبکه‌های اجتماعی به‌‌صورت متواتر نشر می‌شود که کارفرمایان ایرانی، حق کارگران افغان را نمی‌دهند و آن‌ها را تحقیر و توهین نیز می‌کنند. کارگرانی که حق‌شان تلف شده، می‌گویند هیچ نهادی نیست که به شکایت‌های آنان رسیده‌گی کند. آنان می‌افزایند که اگر به پولیس و دادگاه مراجعه کنند، این نهادها به جای رسیده‌گی به مشکل، آنان را بازداشت و یا اخراج می‌کنند.
گفتنی است که مهاجران افغانستان در ایران در کتگوری‌های مختلف دسته‌بندی می‌شوند. شماری از آنان که کارت «آمایش» دارند، از آزادی گشت‌وگذار برخوردارند و مجوز کار موقت و دسترسی به خدمات آموزشی و بهداشتی را پیدا می‌کنند.
دسته دیگر مهاجرانی‌اند که برگه سرشماری دارند، اما در معرض اخراج و ممنوعیت سفر قرار دارند. براساس معلومات منابع، کسانی که این برگه را در اختیار دارند، تنها می‌تواند در شهری که سکونت می‌کنند، گشت‌وگذار داشته باشند و احتمال می‌رود از اخراج اجباری نیز در امان باشند. گروهی دیگر از مهاجران هستند که با ویزا رفته‌اند و مدت اقامت اکثریت آن‌ها ختم شده و قادر به تمدید آن نشده‌اند. اما مشکلات عمده فرا‌راه مهاجرانی است که پس از سقوط افغانستان به دست طالبان از راه‌های قاچاقی وارد این کشور شده‌اند.
با این حال برخی مهاجرانی که پس از سقوط دولت پیشین به ایران رفته‌اند، می‌گویند که علاوه بر مشکلات اقتصادی و بلند بودن کرایه خانه، فرزندان آنان از آموزش بازمانده‌اند و بیش‌تر آن‌ها نمی‌توانند کودکان خود را به مکتب شامل کنند.
محمد رجا، یکی از مهاجران افغان در ایران، می‌گوید که او در معرض اخراج اجباری قرار دارد و ویزای اقامتی‌اش تمدید نشده است. او از وضعیت روحی و روانی خود شاکی است و می‌افزاید: «دچار سردرگمی، بلاتکیلفی، تشویش و اضطراب روحی و روانی شدید شده‌ایم. زنده‌گی در کام ما تلخ شده است. فرزندان ما در مدرسه‌ها ثبت نام نمی‌شوند. اسناد برای ثبت نام آن‌ها را تکمیل کردم و بیش از ۱۵ روز است که مدرسه‌به‌مدرسه می‌روم، می‌گویند جا وجود ندارد. در پیش روی خودم فرزندان ایرانی‌ها را ثبت نام می‌کنند، و‌لی برای ما جا نیست.»
این مهاجران در حالی از عدم دسترسی کودکان‌شان به آموزش شکایت دارند که سازمان بهزیستی ایران نیز تایید کرده که دست‌کم سه هزار کودک مهاجر تنها در تهران از آموزش باز مانده‌اند. پیش از این دولت ایران طرحی را روی دست گرفته که در نتیجه آن هزاران دانش‌آموز و دانشجوی اهل افغانستان به دلیل نداشتن کارت آمایش، از ثبت نام در مکتب‌ها و دانشگاه‌ها باز مانده‌اند، اما این مساله در حال حاضر در صورتی برطرف شده که علاقه‌مندان تحصیل بتوانند پس از ثبت نام پاسپورت افغانستان را دریافت کنند.
مهاجران افغانستان در ایران، علاوه بر مشکلات اقامتی، اخراج اجباری و عدم دسترسی به خدمات اجتماعی، از برخورد تحقیرآمیز شماری از ایرانیان نیز شکایت دارند. آنان می‌گویند که ایرانی‌ها نسبت به مهاجران نگاه تبعیض‌آمیز دارند و در صف نانوانی‌ها، بس‌ها و سایر اماکن عمومی دشنام‌های رکیک را به مهاجران می‌دهند که به‌شدت آزاردهنده و «نژاد‌پرستانه» است.
در همین حال، شماری از کاربران شبکه‌های اجتماعی ایرانی به دلیل افزایش قیمت کالاها و کمبود شغل، از دولت‌شان خواسته‌اند که شهروندان مهاجر افغانستان را اخراج کنند. آنان گفته‌اند که ملت ایران «گرفتار افغانی» شده است. برخی از آنان نوشته‌اند: «ملت ایران گرفتار افغانی شدیم»، «بیرون کنید بیرون کنید» و «ایرانی بیکار، افغانی سر کار» از عادی‌ترین واکنش‌های آنان بوده است.
همچنان رسانه‌های ایرانی به وضعیت مهاجران افغانستان در این کشور واکنش‌های متفاوت داشته‌اند. برخی از این رسانه‌ها تایید کرده‌اند که در سال جاری «افغان‌ستیزی» در این کشور تشدید شده است. این رسانه‌ها اختلاف‌های ایران و طالبان در مورد حقابه هیرمند، تنش‌های مرزی و حمله شاه‌چراغ را که توسط داعش انجام شده، دلیل «افغان‌ستیزی» در این کشور دانسته‌اند.
از سوی دیگر، عبدالله مبینی، رییس سازمان ملی مهاجرت ایران، در دیدار با اشتفان پریزنر، هماهنگ‌کننده سازمان ملل در تهران، گفته است در صورتی که ایران حمایت‌های مالی بیش‌تر از سوی این سازمان در سال ۲۰۲۴ دریافت نکند، جهان شاهد تغییر سیاست جمهوری اسلامی در قبال مهاجران خواهد بود.
دفتر عالی کمیسیاریای سازمان ملل متحدUNHCR))، جمهوری اسلامی را میزبان یکی از بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین موقعیت‌های پناهنده‌گی در جهان در بیش از چهل سال گذشته دانسته است. به گفته این سازمان، در حال حاضر ۷۸۰ هزار مهاجر ثبت نام شده از سوی سازمان ملل، ۲.۶ میلیون مهاجر بدون مدرک قانونی و ۶۰۰ هزار مهاجری که با پاسپورت وارد ایران شده‌اند، در این کشور زنده‌گی می‌کنند. این نهاد همچنان تخمین زده است که در نیمه نخست سال جاری میلادی حدود 233 هزار تن با مدارک مسافرتی معتبر به ایران رفته‌اند.
این در حالی است که یک نهاد تحلیلی که به کشورهای کمک‌کننده مشورت می‌دهد، آمار داده است که پس از سقوط افغانستان به دست طالبان بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون تن وارد ایران شده‌اند. پیش از این امیرحسین عبداللهیان، وزیر خارجه ایران گفته است که حدود پنج میلیون مهاجر افغان در این کشور زنده‌گی می‌کنند.
هزاران تن از شهروندان در معرض خطر پس از سقوط افغانستان به دست طالبان، به ایران پناه برده‌اند و شماری از آن‌ها منتظر طی مراحل پرونده‌های مهاجرتی‌شان توسط کشورهای اروپایی‌اند که در معرض اخراج اجباری نیز قرار دارند. اما به‌تازه‌گی حسن مرتضوی، معاون سفیر ایران در کابل، در دیدار با مولوی نورمحمد ثاقب، وزیر ارشاد و اوقاف طالبان، گفته است که کشورش محل امنی برای مخالفان طالبان نیست.
