رویارویی جدید ایران و شورای همکاری خلیج فارس
شجاع‌الدین امینی
توافق ایران و عربستان برای از‌سرگیری مناسبات دیپلماتیک، منجر به خلق این تصور شده بود که شاید رابطه شورای همکاری خلیج فارس با تهران نسبت به گذشته بهبود یابد، ولی این تصور درست از آب در‌نیامد؛ چون تازه منازعه ارضی و مرزی میان طرفین بالا گرفته است. امارات متحده عرب، با لحن تندتر از گذشته، ادعای اشغال جزایر سه‌گانه را علیه ایران مطرح می‌کند و کویت و عربستان، میدان گازی آرش/الدره را ملکیت انحصاری خود می‌دانند و به ایران، سهم قایل نیستند.
شورای همکاری خلیج فارس، روز پنج‌شنبه، ۷ سپتامبر سال جاری، یک‌صد و پنجاه‌و‌هفتمین جلسه‌اش را در ریاض، پایتخت عربستان، برگزار کرد. بیانیه پایانی جلسه، معطوف به الغای ادعای مالکیت ایران بر میدان گازی آرش/الدره بود: «فقط عربستان و کویت حق دارند از منابع میدان گازی آرش استفاده کنند.» همچنان، جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسا را اشغال‌شده از سوی ایران خواندند و از این کشور خواستند تا موضوع را از طریق مذاکره مستقیم یا ارجاع به دادگاه بین‌المللی حل‌و‌فصل کند.
یک روز پیش از آن، قاهره، پایتخت مصر، میزبان سومین دور گفت‌وگوهای سیاسی عربی – جاپانی بود. در آن نشست، وزیران خارجه کشورهای عضو اتحادیه عرب با هیات جاپانی گفت‌وگو کردند. بیانیه پایانی آن نشست، نیز حمایت از موضع امارات متحده عرب در خصوص جزایر سه‌گانه بود. آن بیانیه از آن رو مهم است که جاپان در حمایت از موضع شورای همکاری خلیج فارس، علیه ایران موضع‌گیری کرده است؛ مساله‌ای که واکنش طرف ایرانی را به دنبال داشت: «جزایر سه‌گانه، جزء لاینفک و ابدی خاک جمهوری اسلامی ایران است و بیانیه‌نویسی‌های اخیر فاقد هر گونه ارزش سیاسی و حقوقی است.»
در این خصوص سه نکته مطرح است:
۱- اثرپذیری رابطه تهران و ریاض
رابطه ریاض و تهران که تازه به کمک چین ترمیم شده، ممکن است با موضع‌گیری در خصوص منازعات مرزی مخدوش شود. میدان گازی آرش، موضوع متنازع‌فیه میان عربستان، کویت و ایران است. عربستان و کویت در یک سو قرار دارند و ایران در سوی دیگر. ایران از این میدان به نام «آرش» یاد می‌کند و عربستان و کویت به نام «الدره». ریاض و کویت، ایران را مستحق نمی‌دانند، ولی ایران، آن را مال مشترک میان هر سه کشور می‌داند. اختلاف بر سر بهره‌برداری از منابع طبیعی میدان آرش، سبب شده که تا هنوز دست‌نخورده بماند. گاز این میدان، ۲۰ تریلیون فوت مکعب و نفت آن ۳۱۰ میلیون بشکه برآورد ابتدایی شده است.
ریاض و کویت در مارچ ۲۰۲۲ برای توسعه میدان آرش توافق‌نامه امضا کردند که با واکنش ایران مواجه شد: «تهران به‌گونه یک‌طرفه کار حفاری را شروع خواهد کرد.» همچنان، وزارت خارجه عربستان در آگست سال روان، با صدور بیانیه‌ای، میدان گازی آرش/الدره را ملکیت انحصاری ریاض و کویت خواند و بهره‌برداری کامل از منابع طبیعی آن را حق مسلم‌شان پنداشت.
در زمینه جزایر سه‌گانه که موضوع متنازع‌فیه میان ایران و امارات متحده عربی است، ریاض به سمت حمایت از موضع ابوظبی ایستاده است. جزایر سه‌گانه برای فعلاً در قید حاکمیت ایران قرار دارد. امارات و بقیه اعضای شورای همکاری خلیج فارس، آن‌ها را مناطق اشغالی از سوی ایران می‌دانند. اعضای این شورا، خواستار مذاکره مستقیم ابوظبی و تهران برای حل این مشکل هستند، یا می‌خواهند موضوع به دادگاه بین‌المللی موکول گردد؛ طرحی که ایران نمی‌پذیرد و آن را موضوعی ختم‌شده می‌پندارد.
موضع ایران در زمینه میدان گازی آرش/الدره، نسبت به موضع آن در زمینه جزایر سه‌گانه نرم‌تر است. برای نمونه، ایران از ضرورت مذاکره در خصوص این میدان گازی سخن می‌زند، ولی در مورد جزایر سه‌گانه نه.
۲- انسجام مجدد شورای همکاری خلیج فارس
این شورا، اصولاً برای مهار جمهوری اسلامی ایران تاسیس شده است. اگر نظام شاهی در ایران فرو نمی‌پاشید، این شورا نیز وجود نمی‌داشت. شعار صدور انقلاب از سوی جمهوری اسلامی، برای اعضای این شورا که همه به شیوه سلطنتی اداره می‌شوند، آزاردهنده بود. از این رو، شش کشور عرب در ۲۵ می ۱۹۸۱ تحت نام «شورای همکاری خلیج فارس» متحد شدند. البته که ایالات متحده در ایجاد این شورا نقش داشت و اعضای آن را تا این‌دم خوب حمایت کرده است.
در سال ۲۰۱۷ در صف اعضای شورا، رخنه ایجاد شد. عربستان و امارات و بحرین، قطر را به بهانه حمایت از تروریسم تحریم کردند و این کشور مجبور شد به سمت ایران و ترکیه چرخش کند. همین‌طور، عمان نیز تلاش کرده رابطه‌اش با ایران را در سطح متعارف حفظ کند، تا جایی‌که این کشور و قطر برای گرمی رابطه ایران با امریکا تلاش می‌کنند.
زمانی که ریاض و تهران به عادی‌سازی رابطه اقدام کردند، چگونه‌گی فعالیت شورای خلیج و مواجهه آن با ایران در معرض پرسش قرار گرفت؛ چون عربستان، ستون فقرات شورا را می‌سازد و حرف آن کشور برای بقیه اعضا اهمیت دارد. برای نمونه، زمانی که ریاض رابطه دیپلماتیکش با تهران را قطع کرد، کویت، امارات، بحرین و قطر نیز سطح رابطه دیپلماتیک‌شان با ایران را کاهش دادند. همین‌طور، پس از توافق ریاض و تهران، کویت نیز وارد رابطه دیپلماتیک با ایران شد. امیر عبداللهیان، وزیر خارجه ایران، در ۲۱ جون سال روان به کویت سفر کرد و این کشور نیز به تهران سفیر فرستاده است.
به نظر می‌رسد که این شورا در مواجهه با ایران می‌تواند خوب‌تر به حیاتش ادامه دهد؛ چون فلسفه وجودی‌اش را مهار نفوذ تهران در خاورمیانه تشکیل می‌دهد. به هر پیمانه که اختلاف میان شورای خلیج و ایران اوج گیرد، وحدت این شورا بیش‌تر حفظ خواهد شد. ریاض هم برای آن‌که شورای خلیج بتواند انسجام قبلی‌اش را حفظ کند، شاید آگاهانه بخواهد مسایل اختلافی با ایران را بیش‌تر برجسته سازد.
همچنان، ایرانی‌ها کوتاه نمی‌آیند و تلاش می‌کنند برخی اعضای شورا را به قول خودشان سرکوفت بزنند. برای نمونه، چندی پیش ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، از وضعیت بد زندانی‌ها در بحرین سخن زد که با واکنش تند مقام‌های بحرینی مواجه شد. همچنان، بیانیه پایانی نشست شورا در ریاض، ابراز نظر مقام ایرانی را دخالت در امور داخلی بحرین خواند و آن را نکوهش کرد. شایان ذکر است که در بحرین، جمعیت شیعه در اکثریت قرار دارد و قدرت در دست سنی‌های وابسته به ریاض است. از این رو، مناسبات ایران با بحرین حسنه نیست.
۳- حمایت قدرت‌های بزرگ از موضع شورای همکاری خلیج فارس
ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و آلمان روشن است که از کشورهای عضو شورای خلیج فارس حمایت کرده و می‌کنند. شی جین پینگ، رییس جمهور چین، در سفر به ریاض در دسامبر ۲۰۲۲ و گفت‌وگو با اعضای شورای خلیج، حمایتش را از موضع ابوظبی در زمینه جزایر سه‌گانه ابراز داشت؛ امری که با واکنش ایران مواجه شد و احضار سفیر آن کشور را به دنبال داشت.
همچنان، روسیه که در جولای سال روان، میزبان مقام‌های دولت‌های عضو شورای خلیج بود، از موضع ابوظبی در خصوص جزایر سه‌گانه حمایت کرد که واکنش شدید ایران را به دنبال داشت: احضار سفیر آن کشور.
حالا، نوبت جاپان است. این کشور نیز قدرت مهمی در شرق آسیا‌ست و در سازمان ملل متحد و بلوک‌بندی میان کشورها، جایگاه برجسته‌ای دارد. در نشستی که در قاهره برگزار شد، یوشیماسا هایاشی، وزیر خارجه جاپان، از موضع ابوظبی در خصوص اشغالی خواندن جزایر سه‌گانه حمایت کرد.
این نشان می‌دهد که امارات و بقیه اعضای شورا در موضع برتر از ایران قرار دارند و توانسته‌اند قدرت‌های بزرگ دنیا را به سمت حمایت از موضع خود بکشانند. ابوظبی می‌داند که ایران به گفت‌وگوی روبه‌رو در زمینه جزایر سه‌گانه آماده نمی‌شود، لذا تلاش می‌کند موضوع را به دادگاه بین‌المللی یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد محول کند. در صورتی که موضوع در دستور کار شورای امنیت سازمان ملل قرار گیرد، از آن‌جایی که اعضای دایم آن از موضع ابوظبی حمایت کرده‌اند، روشن است که سود بیش‌تر نصیب این کشور خواهد شد.
پرسش این است که چرا قدرت‌های بزرگ غرب و شرق از موضع ابوظبی حمایت می‌کنند؟ مهم‌ترین عاملی که ابوظبی را محبوب این کشورها ساخته، تجارت است. اعضای شورای خلیج به‌ویژه ابوظبی در زمینه تجارت حرف اول را در خاورمیانه می‌زنند. ذخایر بزرگ نفتی و گاز نیز در خاک این کشورها پنهان است. این امر سبب شده که حتا روسیه و چین نه از ایران، که از امارات حمایت کنند.
اعضای شورای خلیج ابزار فشار بیش‌تری در برابر ایران در اختیار دارند. تلاش‌ها برای عادی‌سازی رابطه ریاض و اسراییل، می‌تواند نوعی ابزار فشار علیه ایران باشد. امارات و بحرین در آگست ۲۰۲۰ وارد عادی‌سازی رابطه با تل‌آویو شده بودند. همین‌طور، امریکا در این اواخر حضور نظامی‌اش در خلیج فارس را افزایش داده است. روشن است که وضعیت موجود به تقویت جایگاه این شورا و تضعیف جایگاه ایران در منطقه می‌انجامد.
