پناه‌جویان افغانستان در پاکستان و ایران در وضعیت دشوار به سر می‌برند. ممنوعیت از کار و تحصیل، بازداشت، زندانی شدن و اخراج اجباری، کام آواره‌گان افغانستان را در این دو کشور، تلخ ساخته است. هزاران شهروند افغانستان که پس از تسلط طالبان به این دو کشور رفته‌اند، افزون بر رنج و اندوه بی‌وطنی، با مشکلات گستردهای دست‌وپنجه نرم می‌کنند. مقام‌های امنیتی ایران و پاکستان پس از هر تنش لفظی با طالبان و افزایش ناامنی، فشار بر مهاجران را گسترش داده‌اند. مهاجران افغانستان می‌گویند که سربازان این دو کشور خلاف حسن هم‌جواری، اصول پذیرفته‌‌شده بشری، معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی با آنان رفتار می‌کنند. در تازه‌ترین مورد پولیس اسلام‌آباد شب‌هنگام به خانه‌های مهاجران هجوم برده، علاوه بر تلاشی و بازداشت افراد دارای اسناد قانونی، پول نقد و برخی اشیای آنان را نیز گرفته‌اند. مهاجران افغان در ایران نیز وضعیت مشابهی دارند. وزارت داخله و سازمان مهاجرت این کشور، محدودیت‌های آموزشی، تحصیلی و شغلی گسترده وضع کرده‌اند. منابع در ایران می‌گویند که حدود نیمی از شهروندان افغانستان در این کشور از حق تحصیل و آموزش محروم شده‌اند.
پس از تسلط طالبان بر افغانستان، هزاران شهروند کشور از ترس بازداشت و بازجویی طالبان و آینده نامبهم، به کشورهای ایران و پاکستان پناه برده‌اند. این پناهنده‌گان در کشورهای همسایه در وضعیت بسیار دشوار و رقت‌بار به سر می‌برند. علاوه بر ممنوعیت‌های آموزشی و شغلی، با خطر اخراج اجباری و زندانی شدن بدون ارتکاب خلاف در این دو کشور، روبه‌رویند.
پاکستان و بازداشت ادامه‌دار پناه‌جویان
در تازه‌ترین مورد پولیس اسلام‌آباد، پایتخت پاکستان، شب‌هنگام در منطقه «F-17» به خانه‌های پناه‌جویان افغان هجوم برده و ده‌ها تن از آن‌ها را که با مدارک قانونی زنده‌گی می‌کردند، بازداشت کرده است. این بازداشت‌شده‌گان، رفتار پولیس پاکستان را خلاف ارزش‌های «اسلامی و انسانی» توصیف کرده‌اند. به گفته آنان، بازرسی حق قانونی پولیس است و آنان به قانون و ارزش‌های پاکستان احترام دارند و از دولت این کشور نیز می‌خواهند که مطابق اصول بشردوستانه و کرامت و مصونیت انسانی با آن‌ها رفتار کند.
این پناه‌جویان در صحبت با روزنامه ۸صبح می‌گویند که پولیس پاکستان خلاف تمام «اصول اسلامی و انسانی» نیمه‌های شب به خانه‌های آنان هجوم برده و با «وحشت تمام» داخل خانه‌های‌شان شده است. به گفته آنان، پولیس این کشور در جریان بازداشت هیچ نوع اسناد قانونی از آن‌ها مطالبه نکرده و نیز حریم خصوصی‌شان را نقض کرده است. این پناه‌جویان تصریح می‌کنند که پولیس اسلام‌آباد بکس‌ها، تشناب‌ها، الماری‌ها، یخچال‌ها و خصوصی‌ترین ابزارها و وسایل را بازرسی کرده و پول‌های نقد آنان را با خود برده است. آنان می‌گویند که کودکان و زنان از رفتار پولیس شوک دیده‌اند و شب تا صبح در منطقه‌شان گریه حکم‌فرما بوده است.
نوریه، یکی از هزاران پناه‌جویی است که برای رسیدن به یکی از کشورهای غربی، به پاکستان رفته است. او رفتار پولیس اسلام‌آباد را «وحشت‌ناک و دزدی» توصیف می‌کند. نوریه می‌گوید: «برادرم خواب بود، کسی با شدت دروازه را با لگد زد. دروازه را باز کردم. ترسیده بودم. دروازه را می‌خواستم ببندم که دروازه را به رویم زدند و داخل شدند. کالای نظامی بر تن نداشتند. بسیار ترسیده بودم، فکر می‌کردم دزد هستند. چهار نفر داخل شدند، برادرم را گرفتند و پاسپورت پرسان نکردند. الماری را بازکردند، بکس‌ها را باز کردند، تمام چیز را زیرورو کردند. یکی‌شان پول‌هایم را از داخل الماری و زیر دوشک، گرفت و در جیب خود انداخت. هفت هزار کلدار بود. می‌خواست مبایلم را بگیرد، مقاومت کردم. وحشت‌ناک بود و تا حال شوک از سرم دور نشده است.»
با این حال، شهرام (مستعار) که توسط پولیس اسلام‌آباد بازداشت شده بود، پس از رهایی می‌گوید که رفتار نیروهای امنیتی این کشور، خلاف تمام اصول و ارزش‌های انسانی بوده است. او می‌افزاید که پولیس در آن شب حریم خصوصی و کرامت انسانی‌اش را نقض کرده است. به گفته او، پولیس بدون مطالبه اسناد قانونی، داخل خانه‌ای شده که زنان و کودکان خواب بودند.
آقای شهرام می‌گوید: «ساعت‌های ۱۲:۳۰ شب بود. مصروف تلفن بودم که یک نفر بدون تک‌تک دروازه را با شدت زد و داخل شد. با زبان اردو برایم گفت بلند شو! بلند شو! یک بار رویم را گردانم، از یخنم گرفت و به طرف دروازه کش کرد. یکی‌اش به اتاقی رفت که خانم‌ها و کودکان خواب بودند. برق را روشن کرد و داخل خانه‌ای دیگر شد. از آن‌ها خواهش کردم که ویزه و پاسپورتم را بگیرم و لباس‌هایم را بپوشم، چون لباسم مناسب نبود. در همین کش‌وگیر پاسپورت و ویزه خود را گرفتم و کشان‌کشان، از خانه بیرونم کرد.»
او می‌افزاید که پولیس این کشور حریم خصوصی آنان را رعایت نکرده و داخل اتاق خواب خانم‌ها شده است. شهرام می‌گوید: «وقت ویزه و پاسپورتم را نشان دادم، هیچ توجه نکرد و مرا به سمت موتر تیله کرد. شب را در حوزه پولیس بودیم و صبح پولیس‌ها آمدند و اسناد ما را دیدند و بدون ارایه هیچ نوع دلیل، دوباره آزادمان کردند.» او تاکید می‌کند که پولیس باید اسناد آنان را بررسی می‌کرد، چون پولیس متضمن نظم و قانون در هر جامعه‌ای است. شهرام خاطرنشان می‌سازد که با رفتار پولیس این کشور، اندوهی عمیق بر دلش نشسته است و اکنون رنج بی‌وطنی و غربت برشانه‌هایش سنگینی می‌کند.
پناه‌جویان افغانستان در اسلام‌آباد می‌گویند که آنان از میزبانی چهاردهه این کشور از مهاجران کشور، ابراز قدردانی می‌کنند و از پاکستان می‌خواهند که با رعایت اصول اسلامی، حسن هم‌جواری و مفاد کنوانسیون‌های حقوق بشری با آنان رفتار کند. این پناهنده‌گان تاکید می‌ورزند که طرف‌دار ثبات، نظم و تامین امنیت در پاکستان هستند و از این کشور انتظار دارند که کرامت و مصونیت انسانی مهاجران را در نظر بگیرند.
مهاجران افغانستان در ایران؛ ممنوعیت شغلی و محرومیت آموزشی
وضعیت مهاجران افغانستان در ایران نیز دشوار توصیف می‌شود. این کشور با دستور تازه‌ای محدودیت‌های شغلی گستردهای را بر پناهنده‌گان در شهرهای مختلف وضع کرده است. براساس این دستور، مهاجران افغان از فروشنده‌گی در فروشگاه‌ها، دکان‌داری و کارهای اداری در شرکت‌های خصوصی منع شده‌اند.
وزارت داخله ایران دستور داده است که اقامت، اسکان و اشتغال شهروندان افغانستان در بیشتر مناطق این کشور از جمله در کرمان‌شاه، ممنوع شده است. در این دستور گفته شده است که کارفرمایان ایرانی که کارگران افغان را به کار گیرند، جریمه خواهند شد.
همچنان در نوارهای تصویری که در رسانه‌های ایرانی منتشر شده، آمده است که در شماری از شهرهای ایران، مسوولان این کشور دکان‌های شهروندان افغانستان را مهرولاک کرده و اجازه کار را از آن‌ها گرفته‌اند. بربنیاد دستور جدید این کشور، تمام شهروندان افغانستان که در ایران با داشتن اسناد قانونی یا بدون اسناد زنده‌گی می‌کنند، از شاگردی در دکان‌ها و فروشنده‌گی در فروشگاه‌ها منع شده‌اند.
شماری از شهروندان افغانستان که پس از سقوط کشور به دست طالبان به ایران رفته‌اند، می‌گویند که پس از تنش‌های لظفی طالبان و مقام‌های ایرانی، برخی از کارفرمایان آنان از دادن حقوق کارشان نیز سر باز می‌زنند و هشدار می‌دهند در صورتی که کارگران مطالبه حقوق کنند، آنان را به پولیس می‌سپارند.
شمس‌الدین (مستعار) که از هویت خود نگرانی دارد، می‌گوید: «وضعیت هر چه بگویی، دشوار است. به افغانستان از ترس طالب رفته نمی‌توانم، در این‌جا از ترس پولیس و صاحب کار، گپ زده نمی‌توانم. بیرون بروم پولیس می‌گیرد، سر کار باشم صاحب کار حق نمی‌دهد. وقتی درخواست حقوق می‌کنم، می‌گوید تو را به دست پولیس تسلیم می‌کنم که رد مرز کند. واقعا در وضعیت مصیبت‌باری زنده‌گی می‌کنم.» او تاکید می‌کند باوجود این‌که شهروندان کشور در ایران تنها اجازه دارند در کارهای شاقه، مرغ‌داری، کارگری ساختمان و سایر شغل‌های «خشره» کار کنند، با آن هم، کارفرمایان ایرانی در بیشتر مواقع، حقوق‌شان را پرداخت نمی‌کنند.
مهاجران افغانستان در ایران، تنها با ممنوعیت کار و اخراج اجباری مواجه نیستند. شماری از آن‌ها که سالیان متمادی در این کشور زنده‌گی کرده و در راستای آبادانی و تقویت اقتصادی ایران نقش داشته‌اند، علاوه بر بسته شدن دکان‌های‌شان، فرزندان آن‌ها نیز از حق آموزش و تحصیل محروم شده‌اند. براساس گزارش‌های رسمی رسانه‌های ایرانی، با اعمال ممنوعیت‌های جدید این کشور، هزاران شیفته آموزش و تحصیل در این کشور، از رفتن به مکتب و دانشگاه باز می‌مانند.
سازمان ملی مهاجرت ایران، با صدور نامه‌ای گفته است که ثبت نام دانش‌آموزان اتباع و مهاجران خارجی در سال تحصیلی ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳، مطابق «شناسه یکتا و ده رقمی» کد که در کارت مهاجرین هست، می‌توانند حق آموزش و تحصیل داشته باشند. براساس این دستور کسانی که با اسناد قانونی در این کشور زنده‌گی می‌کنند، نیز از حق آموزش و تحصیل محروم می‌شوند. یکی از شهروندان کشور در ایران که نمی‌خواهد نامش در گزارش ذکر شود، می‌گوید که با اعمال این محدودیت حدود نیمی از دانش‌آموزان و دانشجویان افغان در این کشور از حق تحصیل و آموزش محروم شده‌اند.
این در حالی است که به گفته وزارت مهاجرین و عودت‌کننده‌گان طالبان، تنها در جریان یک ماه گذشته، بیشتر از ۱۴ هزار نفر از ایران اخراج شده‌اند. گفته می‌شود که آمار دقیق از تعداد مهاجران افغانستان در ایران مشخص نیست، اما مقام‌های امنیتی این کشور بارها گفته‌اند که میلیون‌ها افغان در این کشور زنده‌گی می‌کنند.
از سوی دیگر، پاکستان اعلام کرده است که تا پایان سال ۲۰۲۲، این کشور میزبان بیش از ۱.۳ میلیون پناه‌جوی ثبتشده بوده است. آمار مهاجرانی که پس از بازگشت طالبان به قدرت به این کشور رفته‌اند، به‌گونه دقیق معلوم نیست، اما پیش از این برخی از مقام‌های این کشور گفته‌اند که بیشتر از ۶۰۰ هزار تن از ۲۴ اسد سال ۱۴۰۰ به این طرف به پاکستان رفته‌اند.
با این حال، سازمان ملل متحد با نشر گزارشی گفته است که ایران و پاکستان میزبان بیش از ۹.۲ میلیون شهروند افغانستان با وضعیت‌های مختلف هستند. براساس این گزارش، حدود ۲.۳ میلیون پناه‌جوی ثبتشده و میلیون‌ها تن دیگر بدون ثبت در دفاتر سازمان ملل در این دو کشور زنده‌گی می‌کنند. به گفته سازمان ملل، بسیاری از آن‌ها افغانستان را به دلایل ناامنی، بی‌ثباتی و فقر شدید ترک کرده‌اند.
