بحران آب در افغانستان و منطقه
داکتر ضیا نظام
در چند دهه اخیر افزایش گرمای کره زمین و تغییر اقلیم، تاثیرات سنگینی بر وضعیت منطقه‌ای گذاشته است که افغانستان در آن موقعیت دارد. به نقل از مقاله‌ای در مجله دیپلمات، پیش‌بینی می‌شود که بارش باران در جهان تا قبل از پایان قرن جاری ۳۰ درصد کاهش یابد. همچنان گفته می‌شود که نیمی از جمعیت جهان در آینده نزدیک در مناطق فاقد آب کافی زنده‌گی خواهند کرد.
طبق گزارش ۲۰۲۳ انستیتوت منابع جهان، افغانستان و چهار کشور همسایه‌اش در جمع ۳۰ کشور دچار کمبود شدید آب هستند. افغانستان در ردیف ۲۸ و چهار همسایه‌اش در مقام‌های نگران‌کننده‌تر قرار دارند. ایران در مقام ۸، پاکستان در مقام ۱۴، ترکمنستان در مقام ۱۵ و اوزبیکستان در جایگاه ۲۵ است. دو همسایه شمال‌شرقی ما تاجیکستان در مقام ۴۶ و چین در مقام ۵۱ هستند که در وضعیت بهتر قرار دارند. قابل ذکر است که هند در ردیف ۱۳ و قزاقستان در جایگاه ۵۶ قرار دارد. نظر به گزارش یادشده، ده کشوری که بیش از همه گرفتار کمبود شدید آب هستند، به استثنای اریتریا همه در خاورمیانه می‌باشند. در صدر این فهرست کشور قطر، بعد از آن به ترتیب اسراییل، لبنان، اردن، لیبیا، کویت، عربستان، ایران، اریتریا و امارات متحده عربی ذکر شده‌اند.
شرق میانه و آسیای مرکزی، آسیب‌پذیرترین مناطق جهان از تغییرات اقلیمی است. افزایش دمای هوا باعث ذوب یخچال‌های طبیعی، کاهش منابع آبی، افزایش مصیبت‌های طبیعی چون خشک‌سالی و جاری شدن سیل و گردباد می‌شود.
بیست‌وهفتمین نشست بین‌المللی مبارزه با تغییرات اقلیمی در شهر شرم‌الشیخ مصر در ماه عقرب سال قبل دایر شد. طبق گزارش سازمان ملل متحد در نشست یادشده، افغانستان ششمین کشور آسیب‌دیده از تغییرات اقلیمی در جهان است. در افغانستان خشک‌سالی‌های چند سال گذشته و از طرف دیگر، سرازیر شدن سیلاب، به مردم زیان‌های زیاد وارد کرده است. اداره هماهنگی کمک‌های بشری ملل متحد (اوچا) هشدار داده که افغانستان در نتیجه افزایش گرما، کاهش بارنده‌گی و از بین رفتن جنگلات با بحران اقلیمی شدید روبه‌رو است. آن گزارش می‌افزاید که میان سال‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۲ میلادی، نصف جنگلات افغانستان از بین رفت و در حال حاضر زیادتر از دو ثلث نفوس کشور به آب آشامیدنی صحی دسترسی ندارند. این اداره می‌افزاید که در هفتاد سال اخیر، درجه حرارت حدود ۱٫۸ سانتی‌گراد افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۵۰، حدود ۱٫۵ درجه دیگر نیز افزایش یابد. عواقب چنان افزایش درجه حرارت فاجعه‌آفرین خواهد بود. (رادیو آزادی، ۲۰ عقرب ۱۴۰۱)
تحقیقات تازه مرکز بین‌المللی توسعه یک‌پارچه‌گی کوهستان‌ها، نشانگر آن است که یخچال‌های طبیعی همالیا و هندوکش با سرعت ۶۵ درصد بیش‌تر از گذشته ذوب می‌شود و بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹، حدود ۰٫۲۸ متر از ارتفاع این یخچال‌ها کم شده بود. بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰، حدود ۰٫۱۷ متر از ارتفاع آن یخچال‌ها کاسته شده بود. اگر وضع به همین ترتیب دوام کند، هندوکش تا سال ۲۰۳۰، نزدیک به ۸۰ درصد پوشش یخچالی خود را از دست خواهد داد. افغانستان در مرکز این رشته‌کوه‌ها قرار دارد و به‌شدت از کاهش یخچال‌ها متضرر خواهد شد. دریاهای آمو، هلمند و کابل از این یخچال‌ها سرچشمه می‌گیرند. این امر باعث کاهش آب‌های زیرزمینی نیز می‌شود. کاهش آب در دره‌ها، منجر به کاهش پوشش گیاهی می‌گردد و در نتیجه، دره‌ها و دامنه‌هایی که اکنون محل بودوباش میلیون‌ها تن هستند، در معرض خطر سیلاب‌های ویران‌گر قرار خواهند گرفت.
طوری که تذکر یافت، بر‌اساس پیش‌بینی انستیتوت منابع جهانی، در افغانستان و مناطق همجوارش، بارنده‌گی به تناسب چند دهه گذشته ۲۰ درصد کاهش یافته است. در شهرهای بزرگ، سطح آب‌های زیرزمینی به‌شدت پایین رفته و به اضافه آن، یخچال‌های طبیعی، منابع اصلی و عمده تامین آب دریاهای عمده افغانستان، به‌سرعت ذوب می‌شود. به تخمین سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده، سه چهارم آب‌های شیرین کره زمین در یخچال‌های طبیعی است؛ یعنی بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه آب شیرین جهان، یخچال‌هایند. آب افغانستان متکی بر ذوب یخچال‌ها بود و آن‌ها دریاها را جاری نگه می‌دارند و مزارع را در تابستان سیراب می‌کنند. با ذوب شدن یخچال‌ها، در آغاز جریان آب ممکن افزایش یابد و مدتی احتمال دارد ثابت بماند، ولی بعداً دوره کاهش جبران‌ناپذیر آغاز می‌گردد.
اخیراً در بازدید هیات مسلکی ایران از دستگاه سنجش آب در هلمند دیده شد که آب به‌صورت بی‌سابقه کاهش یافته است (هفت متر مکعب در ثانیه). در اعلامیه‌ای که به این ارتباط نشر شده، تذکر رفته است که ارغنداب، موساقلعه، ارغستان و ترنک، معاونین دریای هلمند، تقریباً خشک شده‌اند و گفته شده است که این حالت به علت خشک‌سالی و تغییرات اقلیم به وجود آمده است.
دریای آمو از کوهستان‌های قرغیزستان، تاجیکستان و افغانستان سرچشمه می‌گیرد و آب آن عمدتاً از یخچال‌های طبیعی حاصل می‌گردد. حجم این یخچال‌ها تقریباً ۴۰ درصد کاهش یافته است و در آینده نه‌چندان دور آب آن کاهش قابل ملاحظه خواهد یافت.
همچنان، آب دیگر دریاهای افغانستان خیلی کاهش یافته و یا در اثر خشک‌سالی‌های متواتر و ذوب یخچال‌های طبیعی در معرض کم‌آبی‌اند. باید تذکر یابد که قاره اروپا که به سیرابی شهرت دارد، مخصوصاً اروپای غربی، از حجم آب دریاهایش کاسته شده و دو دریای عمده آن منطقه یعنی دانیوب و راین که به بحیره شمال و بحیره سیاه می‌ریزند، راه بزرگ مواصلاتی نیز بودند، اما اکنون در اثر کم‌آبی در بعضی مناطق قابل کشتی‌رانی نیستند. لذا، تغییر اقلیم و گرما مساله جهانی و جدی است که باید برای آن چاره‌ای جهانی جسته شود.
در پایان باید گفت که افغانستان به تناسب برخی کشورهای همسایه در وضعیت آبی بهتر قرار دارد، ولی این برتری نسبی است و به هیچ وجه نباید از خطرات روزافزون کاهش آب و بارنده‌گی غافل شد. مشکل آب افغانستان حاد است و همین حالا، سطح آب زیرزمینی به‌شدت پایین رفته، آب دریاها کم‌تر شده و یخچال‌های طبیعی به سوی نابودی در حرکت است. آب آشامیدنی در شهرها، به‌خصوص در شهر کابل، مشکل عمده است. زمین‌های زراعتی بسیاری از کشت بازمانده و زمین خشک و فرسوده در جذب آب هر روز ناتوان‌تر گریدیده و مستعد سیلاب‌های شدید می‌شود.
این وضعیت را اگر کنار افزایش بی‌رویه نفوس، فروپاشی دولت و نظام تحصیلی و بازار بگذاریم، بحران بزرگی پیش‌روی ما قرار می‌گیرد. کشورهای کم‌آب‌تر از افغانستان در منطقه داریم، اما برخی از آن کشورها مانند اسراییل از توانایی اداری، علمی و فنی فراوان برخوردارند و از کم‌ترین امکانات و فرصت‌ها استفاده اعظمی می‌کنند. کشورهای غنی نفت‌خیز خلیج فارس با مصرف گزاف، آب شور سواحل خویش را شیرین ساخته و برای آشامیدن و زراعت استفاده می‌کنند. ۸۰ درصد آبی که در عربستان به مصرف می‌رسد، از بحر گرفته و شیرین می‌گردد. طبق آمار بانک جهانی، در حدود ۶۰ درصد شیرین‌سازی آب بحر در جهان، در خاورمیانه انجام می‌شود. مشکل آب افغانستان نیز قابل مدیریت است؛ اما شرط اول ایجاد نظام کارآ و حامی تدابیر انسانی و علمی است. برای جلوگیری از فرسایش بیش‌تر زمین و افزایش سیلاب‌ها، برای تبدیل کردن باران‌های شدید فصلی به فرصت آبی و نیز به منظور استفاده درست از منابع محدود آبی، افغانستان نیازمند اداره کارآ و مدرن و نظام تعلیمی و تحصیلی پیش‌رفته است. نیاز است تا شرایطی مهیا شود که نیروی بشری افغانستان صاحب مهارت و هنر گردند و خانواده‌ها و افراد در کنترل نفوس و مدیریت منابع سهم بگیرند. هرگاه دولت مسوول داشته باشیم، تنش‌های آبی نیز مدیریت خواهد شد و افغانستان با الحاق به کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویارک در مورد حق استفاده از دریاها به مقاصد غیرکشتی‌رانی زمینه حل مسالمت‌آمیز دعواهای آبی را با همسایه‌گان میسر خواهد ساخت.
