پریود یا قاعدهگی، چرخه طبیعی ماهانه است که حدود ۸۰۰ میلیون زن روزانه با آن مواجهاند. این فرایند طبیعی اما در افغانستان به دلیل سانسور جسم زن، نگاه مسلط مردسالارانه و رواجهای نادرست در جامعه، تابو پنداشته میشود. شرمانگاری قاعدهگی، سبب شده که حرف زدن در مورد آن نیز شرم و بیادبی تلقی شود. برای بسیاری از مردان قاعدهگی مثل یک معما و برای تعدادی از زنان شرمآور است. از نگاه جامعهشناسان، فرهنگ جامعه میتواند سازوکارهای فزیولوژی بدن انسان را تحت شعاع خود قرار دهد. بدن زن در جامعه مردسالار سانسور میشود و حرف زدن در مورد آن و آنچه در بدن زن اتفاق میافتد، در جامعه بهمثابه «شرم» تلقی میگردد. جامعهشناسان میگویند که از نظر اجتماعی شرم پنداشتن قاعدهگی افراد را وادار به پنهان کردن آن میسازد. این تابوانگاری سلامت روان و رفاه کلی زنان افغانستان را تحت تاثیر قرار داده است.
واکنش دختران نسبت به قاعدهگی ربط وثیقی به زمینه تربیتی و نگرش جامعه دارد که این نگرش در چگونهگی نگاه زن به بدنش تاثیر میگذارد. مبحث آموزشی که مهمترین عامل برای آگاهیدهی در این زمینه است، در افغانستان غایب است و معمولاً نادیده گرفته میشود. خانوادهها به این مهم اهمیت نمیدهند، سیستم آموزشی نیز برنامهای برای آگاهیدهی ندارد و حکومت نیز در زمینه بهداشت و تامین نیازهای زنان در این دوره، کاری انجام نداده است.
برای اکثریت دختران افغانستان تجربه اولین مواجهه با پریود «عجیب»، «ترسناک» و توام با «شرم» بوده است. دختران نوجوان درک درستی از آنچه در بدنشان برای نخستین بار پس از بلوغ میگذرد، ندارند. به همین دلیل دچار ترس و وحشت میشوند. ریحان حسین، دانشآموخته جامعهشناسی، اولین تجربه پریود خود را شبیه دختران همدورهاش میداند و میگوید: «تقریباً ۱۲ ساله بودم که پریود شدم. یک روز قبلش در مکتب وقتی در یخمالک بالا شده بودم، محکم به زمین افتاده بودم. فردای آن روز شلوارم خونی شده بود. مادرم در دهلیز ایستادم کرد و به جای اینکه برایم در مورد پریود بگوید، ازم پرسید که تو چه کردی و چرا چنین شده. من چیزی نمیفهمیدم و فقط حادثه روز قبل از یخمالک یادم میآمد. فکر میکردم تاثیر آن است. به مادرم گفتم و بدون آنکه چیزی بگوید، برایم شورت و یک تکه داد.» تا چند روز خونریزی، ریحان فکر میکند که این تاثیر افتادن از یخمالک است؛ اما ماه بعد باز پریود میشود. این بار به کسی نمیگوید و فقط شلوارهای ضخیم و سیاه میپوشد. ریحان میگوید: «آن وقت زیاد لاغر بودم و خون پریودم کم بود. به مادرم نمیتوانستم بگویم. نمیفهمیدم از پریود. احساس میکردم حامله شدهام.» بعد از مدت یک سال با زیاد شدن خون پریود، ریحان یک دل را صد دل کرده ترس و هراسش را دور میریزد و به مادرش میگوید. آن موقع مادر ریحان با گفتن اینکه پریود را هر دختری تجربه میکند، ترس یکساله ریحان را دور میریزد و برایش روش غسل را یاد میدهد. ریحان چند خواهر کوچکتر از خود دارد که برای آنها حین نوجوانی همهچیز را در رابطه به پریود گفته است تا مثل خود او نترسند. ریحان میافزاید: «خیلی ناراحتکننده است. دخترهای آن زمان مثل حالا درباره پریود چیزی نمیفهمیدند. من خیلی هراس داشتم.» حالا وضعیت بهتر شده و دختران میتوانند از طریق رسانهها چیزهایی درباره پریود بفهمند.
گلچهره، یک دختر ۲۶ ساله است. او از اولین باری که در مکتب پریود را تجربه کرده، میگوید: «وقتی مریض شدم، در مکتب بودم. در حال نوت گرفتن درس استاد بودم که احساس کردم میان پاهایم گرم شده است. جرئت نکردم که اجازه بگیرم تا از صنف بیرون شوم. نمیتوانستم از جایم تکان بخورم. به کسی چیزی نگفتم و تا ساعت رخصتی خودم را مصروف خواندن و نوشتن کردم.» زمانی که زنگ رخصتی زده میشود، گلچهره با کمرویی و ترس از اینکه از لباسش لکهای نمایان شود و یا جورابهای سفیدش سرخ شود، آهستهآهسته جدا از دوستانش از راههایی که رفتوآمد مردم کم است، به خانه برمیگردد.
شمسیه دختر ۱۷ ساله است. او اولین تجربهاش از پریود را اینگونه بیان میکند: «اولین باری که خون را دیدم، ترسیدم. فکر کردم کدام رقم مریض شدهام. در گوشه تشناب نشستم و پیش از اینکه بدنم را پاک کنم، گریه کردم. نمیدانستم چه اتفاقی افتاده است. از گفتن آن اتفاق به مادرم هم هراس داشتم.» او میافزاید که حتا بار دوم و سوم پریود نیز میترسیده است.
نرگس (نام مستعار) نیز اولین باری که پریود شده، در مکتب در حال تشریح درس بوده است. او میگوید: «دلم میلرزید. در جایم میخکوب شدم. استاد را گفتم که میروم تشناب. استاد اصرار داشت که درس را تمام کنم. بعد از تمام شدن درس، رفتم تشناب. آنجا دخترها بودند. آهسته آمدم به چمن مکتب و جورابهایم را کشیدم که از آنها به جای پارچه استفاده کنم.» نرگس از آن زمان تا حال از نوار بهداشتی استفاده نکرده است. در سالهای اولی که پریود میشد، چادر و لباسهای کهنه را استفاده میکرد و حالا پارچههای کتانی استفاده میکند.
پدیده بلوغ جنسی برای بسیاری از دختران ترسناک و اضطرابآور است؛ به دلیل اینکه دختران از قبل در مورد نوجوانی و تغییراتی که در بدن رخ میدهد، آگاهی ندارند. موقع بروز تغییرات در بدنشان، ترسیده و شرمگین میشوند و اعتماد به نفسشان را در همان آوان نوجوانی از دست میدهند. فریبا (نام مستعار)، چهار خواهر بزرگتر از خود دارد. او میگوید: «چیزهایی از زبان خواهرانم شنیده بودم که میگفتند دختری که جوان شد، شوی میکند» او تا سن ۱۳ سالهگی با دختران و پسران همبازی بوده است. فریبا توضیح میدهد: «پیش از پریود شدنم، خوابهای ترسناکی میدیدم. پیشرویم سخت شده بود و به پدرم میگفتم مرا به داکتر ببرند، خواهرانم جنگم میکردند که نگو باز خودت میفهمی چه میشود. آنها هیچ وقت واضح برایم نگفتند که چه اتفاقی برایم میافتد، تا اینکه خون را دیدم.» برای او چیستی پریود را هنگام رفتن به خانه شوهر تعریف کرده بودند. فریبا بعد از آنکه پریود میشود، دیگر بازی نمیکند. با آنکه خواهرانش بزرگتر از او بودند، اما به گفته خودش هیچگاهی جرئت نکردند در مورد پریود به او چیزی بگویند. او اضافه میکند: «خواهرانم بار اول تمسخرگونه و بدون آنکه واضح حرف بزنند، برخورد کردند. دیگر جرئت نکردم بگویم، میشرمیدم. حتا نمیدانستم چه استفاده کنم تا خون خشک شود. تنها کاری که بلد بودم، این بود که زودزود شلوارم را تبدیل میکردم.»
نگاه خانوادهها و ممنوعیتهای رفتاری دختران در زمان قاعدهگی
دختران در هنگام پریود با ممنوعیتهای رفتاری بسیاری مواجه میشوند. اگرچه آنها از رفتن به مکانهای مقدس بازداشته میشوند، اما شرم از ابراز پریود سبب میشود که دست به تظاهر بزنند. دختران در برخی از خانوادهها مجبورند حتا زمانی که روزهدار نیستند، خودشان را روزهدار نشان بدهند و نماز نمایشی بخوانند. سعدیه (نام مستعار) دختر ۲۴ ساله است و در یک خانواده نهنفری زندهگی میکند. او میگوید که اولین بار در سن ۱۲ سالهگی پریود شده است و تا امروز هیچکسی در خانوادهاش درباره آن نمیدانند. سعدیه در رمضانها موقع پریود اظهار به روزهداری میکند. او میگوید: «گاهی وقتها به دروغ وضو میگیرم و سر جاینماز به خواندن [نماز] ایستاد میشوم.» سعدیه در یک خانواده مذهبی زندهگی میکند که سه برادرش قاری قرآن هستند و گاهی در خانه ختم قرآنکریم میگیرند. او میافزاید: «دو بار طوری شد که همزمان با ختم قرآن، من پریود بودم. به پدرم گفتم که نمیتوانم بخوانم، قبول نکرد. بهانه سردردیام را آوردم، باز قبول کرد. ولی بار دوم هر چه بهانه کردم، قبول نکرد و برایم گفت که از قرآن فرار میکنی. من هم مجبور شدم که پیش آنها نمایشی قرآن بخوانم.»
خانوادهها نگاههای متفاوتی به این قضیه دارند. بعضی از مادران در این امر توجه دارند و عدهای بیتوجهاند. شمیلا (نام مستعار) زنی میانسال، مادر چهار دختر است. او میگوید که سه دخترش وقتی پریود شدند، بوی هم نبرده بود که پریود شدهاند یا خیر. وقتی هم میفهمید، خودش را به بیخبری میزد. او پریود را چیزی شرمآور میداند و فکر میکند که باید پنهانش کرد. اما دختر کوچکتر او که تازه جوان شده است، همیشه از مادرش میخواهد برای او نوار بهداشتی بخرد. شمیلا دختر کوچکش را «چشمسفید» خطاب میکند و میگوید: «به دخترهای این زمانه شرم نمانده است.»
مادرانی هم هستند که هنگام نوجوان شدن دختران، خودشان آنها را از این امر آگاه میسازند. فرشته، زنی ۳۸ ساله است. او میگوید: «دخترم ۱۲ ساله شد و من متوجه بودم که کمکم دارد جوان میشود. برایش در مورد پریود گفتم. وقتی هم پریود شد، برایم گفت. برش تبریکی دادم و گفتم که حالا جوان شده است.» به نظر او، مادران باید در این مورد با دختران خود راحت صحبت کنند تا دخترانشان دچار ترس و وحشت نشوند.
برخورد مردان با زنان در زمان قاعدهگی
با آنکه کنجکاوی زیر پوست جامعه نسبت به قاعدهگی وجود دارد، اما برای بسیاری از مردان این پدیده شبیه یک معما است. چیزی در مورد پریود نمیدانند و آگاهیای هم که دارند، ناقص یا نادرست است. آنان متاثر از گفتمان غالب جامعه، بحث در مورد قاعدهگی را شرم میپندارند. همانطور زنان هنگامی که مجرد هستند، از برادر و پدر شرم کرده، پنهانکاری میکنند. زمانی که ازدواج میکنند، این پدیده برایشان چالشزاتر میشود. بسیاری از خانمها در هنگام پریود از سوی شوهرانشان درک نمیشوند و با برخورد خشن آنها مواجه میگردند. برخی از زنان میگویند که شوهرانشان در هنگام پریود اصرار به مقاربت جنسی دارند.
در میان بعضی از اعضای جامعه چنین رواج است که دستپخت زنی که پریود است را نمیخورند. زبیدهخانم که در یک روستای دور از شهر زندهگی میکند، در این باره میگوید: «در خانه مادرم، من آشپز بودم و کسی نمیگفت وقتی پریود هستی، دیگ نکن؛ ولی بعد از ازدواج خشویم برم گفت که وقتی «ناپاک» هستی، آشپزی نکن؛ چون مردها نمیخورند.» او میگوید که این واقعه برایش تلخ و دردناک بوده است. او هنوز در هنگام پریود آشپزی نمیکند و از اینکه همه درباره پریود او میدانند، احساس شرم میکند و با خجالتزدهگی سعی میکند در این موقع کمتر خودش را به مردان نشان بدهد.
قاعدهگی یا پریود پدیدهای است که در میان زنان افغانستان صحبت از آن بیادبی تلقی میشود. امری زنانه که خود زنان آن را شرم بپندراند و از صحبت در مورد آن خودداری کنند، واضح است که مردان نیز چندان تمایلی به صحبت کردن در این باره نشان نمیدهند و یا از آن چیزی نمیدانند. با وجود این هم، تلاش شده در این گزارش با برخی از مردان (پدرانی که فرزند دختر دارند) در رابطه به پریود صحبت شود. از میان پنج تن، تنها یک تن آنان درخواست صحبت را به شرط حفظ هویتش قبول کرده است. او پریود را شرم نمیداند. او که صاحب سه فرزند دختر است، برای هر سه آنان، خودش نوار بهداشتی خریداری میکند. او میگوید: «خانمم هیچ وقت آشکار برایم نگفته که مریض ماهوار شده است؛ اما غیرمستقیم برایم میرساند. در خانه رفتار صمیمی با دخترانم دارم. وقتی آنها جوان شدند، خواستم فضا را طوری بسازم که احساس شرم نکنند. اگرچه آنها واضح نمیگویند، ولی من پی میبرم.»
بهداشت در زمان قاعدهگی/پریود
بهداشت در زمان پریود بسیار مهم و اساسی است؛ چیزی که اغلب مردم افغانستان در مورد آن ناآگاهاند و توجهی به آن ندارند. ناآگاهی در رابطه به پریود و چگونهگی بهداشت آن، سبب شده که اطلاعات نادرست میان زنان پیرامون مراقبت و مدیریت این پدیده رایج شود. استفاده از نوار بهداشتی و تامپون اصلیترین نیاز برای زنان در دوران پریود است؛ اما تهیه این وسایل برای بسیاری از زنان دشوار و گاه ناممکن است. در افغانستان اما جدا از این موضوع، مساله دیگر عدم شناخت و آگاهی در مورد بهداشت در زمان قاعدهگی و استفاده از نوار بهداشتی است. باورهای غلط زیادی در مورد پریود میان زنان رایج است، از جمله حمام نکردن در زمان قاعدهگی، عدم استعمال نوار بهداشتی و ننوشیدن آب. بسیاری از زنان به این باورند که شستن بدن در زمان قاعدهگی سبب نازایی زن میشود و استفاده از نوار بهداشتی ناجایز است.
رابعه (نام مستعار) زنی کهنسال است که به دختران و نواسههاش توصیههایی در زمان پریود میکند. او میگوید: «من هیچوقت اجازه ندادهام دختران و نواسههایم در زمان مریضی ماهوارشان حمام کنند و یا از چیزهایی که در بازار فروخته میشود، استفاده کنند.» رابعه که حالا کمرش خمیده است و دور از شهر زندهگی میکند، به این باور است که استفاده از نوار بهداشتی روا نیست. نواسههای او همه از دستورات مادربزرگشان پیروی میکنند.
شرمانگاری پریود سبب شده که وسایل مرتبط با آن نیز در جامعه تابو به نظر برسد. خرید نوار بهداشتی، عملی مخفیانه میان دختران است. بسیاری از دختران در هنگام خرید نوار بهداشتی، خجالتزده میشوند و احساس شرم میکنند و یا ترجیح میدهند کس دیگری برایشان بخرد. نقیبه که چهارمین بارش است در دوره پریود قرار میگیرد، میگوید: «بار اول از تکه لباس کهنهام استفاده کردم و باز از مادرم خواستم که برایم نوار بهداشتی بخرد.» نقیبه هر باری که به خود جرئت داده تا نوار بهداشتی بخرد، موفق نشده است. او میافزاید: «باری به فروشگاه رفتم تا نوار بهداشتی بخرم. پیش دست نبود و وقتی پیدایش کردم، نمیتوانستم هزینهاش را بپرسم.» وجود مردان و زنان دیگر در فروشگاه نیز سبب شده که نقیبه نتواند نوار بهداشتی بخرد. بالاخره نقیبه نوار بهداشتی را به دست مادرش میدهد تا او برایش بخرد.
عوامل شرمپنداری پریود و مشکلات روانی ناشی از ناآگاهی در مورد آن
در این دگرگونی فزیولوژیک چه دلیلی برای خجالت، پنهانکاری و شرم وجود دارد؟ بهطور منطقی در بیان زمان و مسایل مشکلات مربوط به پریود، کوچکترین بیحیایی و بیادبی را نمیشود پیدا کرد. پس چرا این موضوع در افغانستان به این اندازه تابو بوده و هنوز هم است؟ جامعهشناسان به این باورند که عوامل اجتماعی بسیاری از جمله کودهای فرهنگی و دینی در این امر دخیل است. به نظر آنها، نگاه جامعه به زن بهمثابه موجود «اندرونی» که همیشه باید پوشیده بماند و همانطوری که خودنشانگری زن و بدن او تابو است، سبب شده تا مسایل مربوط به بدن زنان نیز تابو انگاشته شود.
ابومسلم خراسانی، جامعهشناس و پژوهشگر دانشگاه لایپزیک آلمان، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید که گفتمان حاکم در فضای افغانستان طوری است که مسایل مربوط به زنان و حتا خود زنان در هالهای از ابهام و رازآمیزی پنهان باشد و کسی نمیتواند در مورد آن حرف بزند. آقای خراسانی تابوانگاری قاعدهگی/ پریود را ناشی از عوامل اجتماعی چون ارزشهای فرهنگی و باورهای مذهبی میداند و میگوید که همین عوامل مانع حرف زدن در مورد مسایل مربوط به زنان شده است.
این جامعهشناس میافزاید: «ما در جامعه مذهبی و بهشدت سنتی زندهگی میکنیم. سنت زندهگی و مولفه مذهب تا حد ممکن تلاش میکند تا زن بهعنوان یک موجود افسانهای، رازآمیز و چیزی که انسان را به گناه، آلودهگی و انحراف سوق میدهد، تعریف شود. از این خاطر مسایل زنانه و خود زن را در هالهای از پوشیدهگی، قداست و تابووارهگی پنهان میکند.» از دید او، جامعه سبب میشود که زن خودش را پنهان کند و پیرامون بدنش صحبت نکند. زن در جامعه ما طوری تقدیس و تعریف شده است که باید در ابهام باقی بماند. این نگاه باعث شده که قاعدهگی بهعنوان چیزی که باید پنهان شود، دیده شود.
ابومسلم خراسانی بیشتر توضیح میدهد: «باورهای مذهبی و کودهای اجتماعی هر چه در توان دارند، برای در انحصار کشیدن زن، استفاده میکنند تا قداست، شرمانگاری و تابوپنداری با پنهانکاری حفظ شود. حفظ این موارد به نفع کودهای مذهبی است که بخش بزرگی از کودهای اجتماعی ما مذهبی بوده و یا متاثر از مذهب است.»
شرم پنداشتن قاعدهگی و عدم توجه به آن، ناشی از هر عاملی باشد، نمیتوان کتمان و انکارش کرد. زنان و مردان به جای طفره رفتن از صحبت درباره بلوغ جنسی و قاعدهگی، باید فضایی را ایجاد کنند که در خصوص این مسایل صحبت شود. آگاهی دختران در مورد قاعدهگی و تغییرات بدن زنان در زمان بلوغ، با توجه به اینکه دختران در این سنین وارد مرحله حساسی از نظر شکلگیری شخصیت اجتماعی میشوند، اهمیت فراوانی دارد. ناآگاهی و یا آگاهی نادرست میتواند منجر به آسیب روانی شود. روانشناسان به این باورند که اگر مرحله بلوغ دختران بهخوبی سپری نشود، میتواند تاثیرات منفی روی تمام دورههای زندهگی برجا بگذارد.
مدینه قاطع مصدق، روانشناس، در صحبت با روزنامه ۸صبح در این مورد میگوید که خانوادهها در افغانستان اکثراً تعریف درستی از پریود ندارند و آن را ننگ حساب میکنند. به گفته او، خانوادهها دوران بلوغ را به دید یک مرحله طبیعی نمیبینند که واکنش طبیعی در قبال داشته باشد. او اضافه میکند: «یکی از عواقب عدم آگاهی از پریود، ترس است. ترشح بعضی از هورمونها در بدن گاهی در فرد سبب افسردهگی میشود، اما در بسیاری مواقع میبینیم که اولین تجربه پریود چنان برای دختران ترسناک بوده که تا مدتها به ذهن او میماند و باعث افسردهگی و گوشهگیری دختران میشود.» این روانشناس میافزاید که سرکوب دختران در هنگام پریود، تاثیر منفی به روان دختران میگذارد؛ حرفهایی چون «به کسی نگویی، مردها نفهمند» به دل دختران تا آخر ترس از آشکار شدن پریود را میاندازد.
خانم مصدق همچنان میگوید که در این زمینه خانوادهها باید آگاهی حاصل کنند تا در هنگام بلوغ دخترانشان از آنها بهگونه خوب مراقبت شود. او به خانوادهها توصیه میکند: «اولین تجربه پریود دختران ثبت شود. برایش تبریک داده شود و علامت صحت و علامت نورمال بودن دختر را برایش تبریکی بدهند.»
مراقبت و بهداشت در زمان پریود سلامتی زنان را تضمین میکند. در زمینه بهداشت در زمان قاعدهگی داکتر حسبالله شکران به روزنامه ۸صبح میگوید: «تامپون و نوار بهداشتی به دلیل صحی بودن، اکیداً پیشنهاد میشود. باید توجه کرد که حداکثر هر سه ساعت بعد باید نوار بهداشتی را عوض کرد. روزانه حداقل یک بار باید حمام کرد و واژن را با آب گرم شستوشو داد و سعی شود خشک و تمیز نگهداری شود.» این پزشک اضافه میکند که در هنگام پریود زنان کوشش کنند خوراک مناسب داشته باشند و از غذاهایی که خونافزا است، در این زمان استفاده کنند و از ورزش سنگین خودداری کنند.
پریود یا قاعدهگی تجربه مشترک بسیاری از زنان است. شرمپنداری آن سبب میشود که سلامت زنان و جامعه به خطر بیفتد. امروز ۲۸ می، روز جهانی بهداشت قاعدهگی است؛ بهانهای برای یادآوری از اهمیت مراقبت از بهداشت و سلامت زنان در این دوران و بلند بردن آگاهی مردم از پریود و از بین بردن باورهای نادرست در مورد آن. افغانستان اما نهتنها از ناحیه ناآگاهی درباره پریود رنج میبرد، بلکه به دلیل فقر اقتصادی زنان توان مراقبت درست و خرید نوار بهداشتی را نیز ندارند. از سوی دیگر، امروزه در افغانستان نه دولتی مستقر است که به رفاه شهروندانش بیندیشد و نه سازمانی که به شکلی دنبال آگاهیدهی به مردم در این زمینه باشد.