روز جهانی رادیو و صدای خاموش زنان در رسانه‌های شنیداری افغانستان

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ۱۳ فبروری را به «روز جهانی رادیو» اختصاص داده است. از این روز در حالی در نقاط مختلف جهان بزرگ‌داشت می‌شود که افغانستان در دو سال گذشته گواه کاهش چشم‌گیر فعالیت کانال‌های رادیویی بوده است. شماری از شهروندان کشور و خبرنگاران محلی در ولایت‌های کشور می‌گویند که بیشتر رسانه‌هایی که قبلاً برای زنان نشرات داشتند، اکنون از فعالیت باز مانده‌اند. به گفته ‌آنان، بیشتر این رادیوها به دلیل محدودیت‌های سخت‌گیرانه طالبان و مشکلات اقتصادی مجبور شده‌اند فعالیت‌های خود را توقف بدهند. آمارهای نهادهای حامی خبرنگاران و رسانه‌ها نیز نشان می‌دهد که با روی‌کار‌آمدن رژیم طالبان در کشور، ده‌ها رادیوی محلی به دلیل نبود منابع مالی، از فعالیت باز مانده‌اند. در کنار این، نهادهای حامی رسانه‌ها همچنان از کاهش چشم‌گیر حضور زنان در رسانه‌‌های شنیداری خبر می‌دهند.

بر‌اساس این آماری که پیش از سقوط کشور تهیه شده است، در ولایت غزنی دست‌کم ۲۱ خبرنگار زن در رادیوها فعالیت داشتند. اما آمار امروزی این رادیوها نشان می‌دهد که اکنون هیچ زنی در این رادیوها مصروف کار نیست.

منابع معتبر رسانه‌ای که نمی‌خواهند نام‌شان در این گزارش درج شود، با ارسال این آمار تأیید می‌کنند که اکنون هیچ زنی در رادیوهای محلی غزنی فعالیت ندارد؛ در حالی که تا پیش از سقوط نظام جمهوری دست‌کم ۲۱ زن در این ولایت مصروف کار در رسانه‌های شنیداری بود‌ند. به گفته منابع، در این رادیوها در گذشته برنامه‌های مختلف نشر می‌شد، اما در حال حاضر بیشتر برنامه‌های این رادیوها را پرسش و پاسخ‌های دینی شکل می‌دهد.

در کنار غزنی، شمار زیادی از رادیوها با حضور زنان در ولایت بامیان نیز فعالیت داشتند. یکی از این رادیوها به نام رادیو «بامیان» بود. در این رادیو در گذشته چندین خبرنگار زن کار می‌کردند و برنامه‌های خبری و تفریحی را پیش می‌بردند، اما اکنون وضعیت تغییر کرده است. یکی از باشنده‌گان بامیان که در گذشته شنونده شبکه‌های رادیویی بوده، به روزنامه ۸صبح می‌گوید که صدای زنان اکنون از طریق رادیوها شنیده نمی‌شود. او می‌افزاید که در گذشته این رادیوها برنامه‌های زیادی تهیه می‌کردند و زنان خبرنگار در تهیه برنامه‌های میز مدور، برنامه‌های خبری منظم، برنامه‌های تولیدی و  دیگر برنامه‌ها نقش داشتند. به گفته او، در حال حاضر این رادیوها فعالیت چندانی ندارند و زنان به‌گونه‌ کلی از این رادیوها حذف شده‌اند.

از سوی دیگر، در شماری از ولایت‌ها رادیوهایی وجود داشتند که تنها برای زنان فعالیت می‌کردند. در آن رادیوها در کنار مردان، کارمندان زن نیز مشغول کار بودند. اکنون اما نشرات آن رادیوها به‌صورت کلی قطع شده است.

یکی از رادیوهایی که برای زنان فعالیت داشت، رادیو «میرمن» در قندهار بود. آن رادیو که تا روی‌کار‌آمدن دوباره رژیم طالبان در افغانستان نزدیک به یک‌ونیم دهه فعالیت داشت، در سال ۱۳۹۹ جایزه جهانی «تاثیرگذاری» را نیز از سوی گزارشگران بدون مرز دریافت کرده بود. یکی از خبرنگاران محلی آن رادیو به روزنامه ۸صبح می‌گوید که نشرات آن رادیو در حال حاضر به‌گونه کلی متوقف است. او توضیح می‌دهد که زمانی در آن رادیو ۱۵ زن مشغول کار بودند، اما پس از سقوط نظام جمهوری نه‌تنها زنان از آن حذف شدند، بلکه نشراتش نیز به‌گونه کلی متوقف شده است. به گفته او، مشکلات اقتصادی و محدودیت‌های سخت‌گیرانه طالبان سبب شد تا آن رادیو نتواند به فعالیت‌هایش ادامه دهد.

در کنار رادیو میرمن در قندهار، رادیو رابعه بلخی رسانه شنیداری دیگری در بلخ بود. آن رادیو نیز نزدیک به یک‌ونیم دهه فعالیت داشت و از مشهور‌ترین رادیوهای محلی در بلخ شمرده می‌شد. بیشتر کارمندان زن در آن رادیو فعالیت داشتند. ساختمان آن رادیو اما حدود یک سال پیش بعد از روی‌کار‌آمدن رژیم طالبان، دچار آتش‌سوزی شد و نتوانست به فعالیتش ادامه دهد. بر‌اساس اظهارات مسوولان رادیو رابعه بلخی، همه وسایل آن رسانه در پی آتش‌سوزی از بین رفت و دیگر قابل استفاده نبود‌.

با این حال، نهادهای حامی رسانه‌ها و خبرنگاران با نشر اعلامیه‌های جداگانه به مناسبت روز «جهانی رادیو» می‌گویند که فعالیت ده‌ها رسانه شنیداری در افغانستان متوقف شده است. اتحادیه ژورنالیستان آزاد افغانستان با نشر اعلامیه‌ای گفته است که تا پیش از سقوط نظام جمهوری حدود ۳۴۵ رادیو با چهار هزار و ۸۷۷ کارمند در سرتاسر کشور فعالیت داشتند. در این میان یک هزار و ۲۳۸ کارمند این رادیوها را زنان شکل می‌دادند. پس از به قدرت رسیدن طالبان اما فعالیت ۱۱۷ رادیو متوقف شده و یک‌ هزار و ۹۰۰ کارمند این رسانه‌های شنیداری که بیش از یک هزار تن آنان را زنان شکل می‌دادند، وظایف‌شان را از دست داده‌اند.

در اعلامیه اتحادیه ژورنالیستان آزاد افغانستان همچنان آمده است که در حال حاضر در ۲۲۳ رادیوی فعال در کشور تنها ۱۶۳ زن مشغول کار‌ند. وزارت اطلاعات و فرهنگ زیر اداره طالبان نیز تأیید کرده است که در حال حاضر بیش از ۲۰۰ رادیو در افغانستان فعالیت دارند. طالبان اما درباره کارمندان این رادیوها به تفکیک زنان و مردان، چیزی نگفته‌اند.

این‌همه در حالی است که فعالیت رادیو در افغانستان در نزدیک به ۱۰۰ سال گذشته با فرود و فرازهایی همراه بوده است. «رادیو کابل» به‌عنوان نخستین رسانه شنیداری در افغانستان شناخته می‌شود که در سال ۱۳۰۵ خورشیدی در زمان حکومت شاه امان‌الله خان، فعالیتش را آغاز کرد. دیری نگذشته بود که فعالیت این رادیو به دلیل جنگ‌های داخلی متوقف شد. رادیو افغانستان در سال ۱۳۲۰ خورشیدی پس از یک وقفه سیزده‌ساله دوباره به فعالیت آغاز کرد و تا دوره اول حاکمیت طالبان بر کشور زیر این نام فعالیت می‌کرد. در نخست این رادیو تنها در کابل نشرات داشت، اما بعدها نشراتش سرتاسری شد و در سال ۱۳۴۲ به «رادیو افغانستان» تغییر نام یافت.

طالبان اما در سال ۱۳۷۵ خورشیدی نام این رادیو را به «صدای شریعت» تبدیل کردند و برنامه‌های آن را تغییر دادند. در جریان حاکیمت دور نخست طالبان بر کشور تنها برنامه‌های دینی و خطبه‌های نماز جمعه از طریق این رادیو به نشر می‌رسید. با سقوط رژیم طالبان در سال ۱۳۸۰ خورشیدی، فعالیت رادیو افغانستان با نشر برنامه‌های خبری، تفریحی و فرهنگی از سر گرفته شد. این رادیو تا پیش از روی‌کار‌آمدن رژیم طالبان همه‌روزه به هفت زبان، ۱۸ ساعت نشرات داشت.