افغانستان اۉزبېک موسیقیسینینگ سۉنمَس یولدوزی اتاقلی صنعتکار، ملا تاج محمد سرپلی حیاتی و هنری فعالیتی حقیده
محمدکاظم امینی
توغیلیش و بیلیم اۉرگهنیش
عبدالله بیک اۉغیلی تاج محمد ۱۳۲۲ ییلی سرپلگه قرهشلی «سُرخهی» قیشلاغیده، اقتصادی جهتدن اۉرته حال بیر عایلهده توغیلدی. اونینگ آتهسی عبدالله بیک عادی مذهبی بیر شخص بۉلگنی طفیلی موسیقی هنر و صنعتینی اصلاً یاقتیرمَس اېدی. شو باعث هم اوز اۉغیلی نینگ «ملا» بۉلیشینی آرزو قیلیب، اونینگ مدرسهده قویدی. یاش تاج محمد سهلکم اون بیش ییل تعلیم کوردی. او، اۉز دوریده رواج تاپیب مدرسهلرده درس بیریلهیاتگن برچه علم و فنلرنی چوقور اۉرگهنیب چیقدی. شونینگدیک او، اۉزبېک تیل و ادبیات کلاسیکلری ایجادینی مکمل اورگهنیب چیقدی.
«قوشیقچی» بۉلگن «ملا»
ملا تاج محمد یاشلیکدن، ذاتی استعدادگه ایگه اېدی. شو اوچون هم مدرسه درسی و قیل و قالی اونینگ کۉنگیل و ذوقیگه موافق توشمهی، قانیقتیرهآلمهدی. روایتلرگه کوره ملا تاج محمد سرپلی نینگ ایسبورونلیک پیتیده، یېقیلیبمی، بیرنرسه تیگیش باعثمی، باشیگه ضرر یتیب اۉلیم چمهسیگه کیلهدی. اونینگ داری- درمانیگه اۉلگورگن آتهسی، علاجی باریچه اونگه قرهشتیرهدی. لېکن اونینگ احوالی کون- سایین یامان بولیب عصبی کسللیکّه چالیقهدی. نتیجهده قـَیسی بیر محلی حکیم جی (طبیب) بو باله تیریک قالیشینی ایستهسنگیز اونینگ امکانی باریچه خوش سقلنگ دیب، تأکیده قیلهدی. شو واقعهدن کیین او موسیقی عالَمیده یوز کیلتیریب، قوشیقچیلیکّه باشلهیدی.
عایلهوی حیات و فرزندلری
معلوم بولیشیچه ملا تاج محمد سرپلی بیر قتله اۉیلنگن. اوندن فرزند بولمهگن، شو باعث هم اوز «غمینی غلط» قیلیش اېچلیملیکّه یوزکېلتیرگن. او، اۉز عیالی بیلن بیرگه یاشلیکدن بیر قرینداشلری بالهسی نینگ فرزندلیکّه آلیب تربیهلگن، اونینگ اسمی لطف الله (طلا) و حاضر ۴۱-۴۲ یاشده و جوزجان ولایتیده حیات کېچیریب تخنیکی ایشلری بوییچه شغللهنیب کیلماقده، اوکیشی عایله قوریب آلتیته قیز- اوغیل اېگهسی.
اېنگ قدردان اورتاغلر
ملا تاج محمد سرپلی اۉز حیاتی نینگ اساسی قسمینی موسیقی و موسیقی اهلی بیلن صحبت و مجالستده اۉتکـَزیب، شعر و ادب و ذوق اهلی بیلن یقین و دایمی مناسبتده بولگن. اونینگ دایمی دوست و صحبتداشلری قطاریده صدرالدین انتظار جوزجانی، محمد شفیع عظیمی، غفورجان وفا اندخویی، محمد اعظم عظیمی، ساقی اندخویی، عبدالستار گلشنی، محمد یحیی حفیظی جوزجانی، ملا محمد کریم خرابهگی، محمد الله نوری (ماندولین نواز)، مزارلیک بهاو الدین تنبور نواز، ایشانقل فیتهفروش تورکمن، حیات الله عثمانی (قوشقارچهنواز)لردن آت توتیش ممکن.
شونینگدیک او، اتاقلی دانشمند دکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی، محمد یحیی حفیظی جوزجانی و باشقهلر بیلن هم یقین مناسبتده اېدی. او اۉزاق ییللر شبرغان شهریده حیات کېچیریب و اوز محنت و هنری آرقهسیدن نان ییدی.
آلتین سېسلی بویوک صنعتکار
ملا تاج محمد سرپلی اېلک بار موسیقی صنعتی بۉییچه اۉز فعالیتلرینی، صدرالدین انتظار جوزجانیدن یوللاوچیلیگیده باشلب و بو یولده اونینگ استادی شوکېشی اېدی. هجری ۴۶-۱۳۴۵ ییللری، بیر خیل اۉزبېک ضیالی و ملی کورهشچنلر نینگ اوزلوکسیز کورهشلری نتیجهسیده، افغانستان رادیوسی تشکیلاتیده ینگیدن آچیلگن یریم ساعتلیک «اۉزبېکچه پروگرام» قالبیده، صدرالدین انتظار جوزجانی باشچیلیگیده «گـُلشن انسامبلی» هم اۉز هنری فعالیتینی جانلیراق شکلده باشلهدی. لېکن بو زمانگچه یاش ملا تاج محمد اوشبو گروهگه عضو بولمهگن اېدی.
او، ۱۳۴۹ ییلی آقیمیده «گـُلشن آرکستری» ترکیبیده کېریشدی. اونینگ اېلک بار، ملا محمدکریم خرابهلیک، صدرالدین انتظار گه تانیشتیردی. انه شو ییللر دن کیین او، اېلک بار اۉزبېک موسیقی صنعتیگه عاید اشولهلرنی ثبت قیله باشلهدی. بو زمانده «گـُلشن انسامبلی» نینگ دایمی اعضاسی صدرالدین انتظار جوزجانی، استاد محمد شفیع عظیمی، غفورجان وفا، بهاؤالدین تنبور نواز، محمدالله نوری، محمد اعظم عظیمی و باشقهلردن عبارت بولیب، فارس-تاجیک و هند موسیقی صنعتیگه عاید دو طبلهیی (تپکاوچ)، هارمونیه، رباب، تنبور، ماندولین، زیربغلی و باشقه چالغو اسبابلری واسطهسیده، اوز قوشیقلرینی رادیو افغانستان رادیوسی استدیولریده ثبت قیلر ایدیلر.
اولکه سطحیده یوز بیریب تورگن سیاسی اۉزگریشلر باعث، سردار محمد داوود باش وزیرلیک لوازمیده تعیینلنیشی بیلن، اۉزبېک تیل و فرهنگیگه عاید قولگه کېریتیلگن اوشبو یوتوق (یریم ساعتلیک اۉزبېکچه پروگرام) سردار امری بیلن توختهتیلدی.
اوشبو ییللردن باشلب ۱۳۵۷ ییلیگچه، اولکهده ثور انقلابی یۉز بېریشی زمانیگه قَدر، ملا تاج محمد سرپلی اۉز هنری و موسیقی صنعتیگه عاید اۉزلوکسیز فعالیتینی، اوز اۉرتاق و مسلکداشلری بیلن بیرگه شبرغان و سرپل شهرلریده اېل-اولوسنینگ تورلی توی-تماشا و خوشلیک مراسملریده قتنهشیش آرقهلی همده روزگار باشقاریش مقصدیده، دوام ایتدیردی. انه شو دَور ملا تاج محمدنینگ موسیقی صنعتیگه عاید قیزیق و ثمرهلی ایجادی ییللریگه اَیلندی، چونکه منه شو ییللر ده زمانوی تخنیک اوسکونهلری سنهلمیش، جاپان محصولاتی بۉلگچ (۵۳۰ مدل، ۵۴۰ مدل و ۵۴۸ مدللیک) تیپ ریکاردرلر رواجلنیشی بیلن، ملا تاج محمد سرپلی نینگ موسیقی صنعتیگه عاید ایجادی، ینگی باسقیچگه کېردی. شو ییللر ده شمال ولایتلری همده جنوبی تورکستان نینگ اېنگ قدیم زمانلردن مدنی مرکزیگه اَیلهنمیش بلخ ولایتی باشکینتی مزارشریف شهریده زمانوی ثبت تخنیکیگه ماس ینگی استدیولر قۉریلدی. شو دَورده ملا تاج محمد نینگ بیر قطار رادیوکستلری مزارشریفده جایلشگن «شاهجهان ورکشاپ»، «قاری ورکشاپ» و «نسیم ورکشاپ»لر آرقهلی بیرین-کیین چیقه باشلهدی و او نینگ شهرت-آوازهسی چاووی بوتون شمالی و شمالشرقی ولایتلر گه یینگرهدی و اۉز آنه تیل و صنعتلریگه چنقاق عامه اۉزبېک اهالی کۉنگلی بورچکیدن اۉرین آله باشلهدی.
ثور آیی اۉزگریشی و ایرکین نفسلر
هجری ۱۳۵۷ ییلی افغانستان اۉزبېکلرینینگ مدنی حیاتیده ینگی بیر باسقیچ باشلندی، اوشبو طفیلی اېلک بار«یۉلدوز» جریدهسی اولکه مطبوعاتیده فعالیتگه باشلب، شو کبی موسیقی صنعت ساحهسیده «ظفر» ناملی موسیقی گروهی اۉز هنری فعالیتینی باشلهدی.
اوشبو هنری گروه اصلده افغانستان دموکراتیک خلق حزبی مرکزی کمیته اعضاسی همده اوشبو دولت عدلیه وزیرلیگی لوازمی ده ایشلب تورگن حرمتلی سید عبدالحکیم شرعی جوزجانی نینگ تشبث همده سیاسی حمایهسی طفیلی اېلک بۉلیب افغانستان رادیو-تلویزیونی نینگ رسمی تشکیلاتیده ایشگه باشلهدی. ظفر موسیقی گروهی محمد شفیع عظیمی باشچیلیگی همده عبدالرشید اکه اندخویی (دوتارچی)، شمس الدین فولاد، عبدالوهاب مجبور (دایرهنواز)، شکرالله (تولهنواز)، استاد شفیع جان عظیمی (قوشقارچهنواز) و همایون منصوری (آکاردیون نواز) و محمد قاسم (دوتار نواز)لر نینگ عضویتی بیلن اۉز هنری فعالیتیگه باشلهدی. اوشبو گروه نینگ قطار قوشیقچیلری: ملا تاج محمد سرپلی، صدرالدین انتظار جوزجانی، داکتر عبدالله درمان، خیر محمد چاووش، محمد صابر عندلیب، وحید امید، عبدالاحد سحر، خانیم لطافت، خانیم رشیده ژاله، خانیم پروین جوزجانی، خانیم نجیبه منصوری اېلک اعضا بۉلیب قالدیلر.
ملا تاج محمد سرپلی اوشبو دَورده ۴۶-۱۳۴۵ ییللری اَوغان موسیقیسی چالغولری بیلن افغانستان رادیوسی آرشیفیده ثبت قیلگن اۉزبېکچه قوشیقلری نینگ، اۉزبېک هوسکار موسیقی چالغو اسبابی بیلن ثبت قیلهباشلهدی. او، ۱۳۵۷ يیلیدن باشلب ۱۳۷۰ ییلگه قَدر ۸۰-۱۰۰ رادیویی قوشیق ثبت قیلیب اۉزیدن یادگار قالدیردی. بولر جملهسیدن ۱۵-۱۰ قوشیق تصویری شکلده بولیب، اولکه تلویزیون آرشیفیده ثبت ایتیلگن. اوشبو قوشیقلر نینگ شعرلری اۉزبېک کلاسیک ادبیاتی نینگ استاد شاعرلری بولگچ میر علیشیرنوایی، بابا عبدالرحیم مشرب، نادره بیگیم، مولانا مقیمی، حزینی فرغانی، خواجهنظر هویدا، صوفی اللهیار همده معاصر اۉزبېک شاعرلری قطاریده قاری محمد عظیم عظیمی و صدرالدین انتظار جوزجانی تصنیفلری تشکیل بیرهردی.
افسوسلر بیلن که اون ییتّی ییللیک «ظفر انسامبلی» نینگ موسیقی صنعتیگه عاید محصولی بولگچ اوشبو اۉزبېکچه قوشیقلر اصلی تورکومی، طالبان حاکمیتی ییللری (۱۳۸۱-۱۳۷۴) بوتونلهی نابود ایتیلدی و یالغیز اونینگ کاپیلری بیرار شخص و یا علاقهلی کیشیلر یانیده موجود؛ جملهدن ملا تاج محمد سرپلی نینگ قوشیقلری تورکومی شو قطارده کیرهدی.
هزلچی و ظرافتلی «ملا اَکه»
ملا تاج محمد، لقبی «ملا» بۉلیب بیر عمر مدرسه اۉقیب دینی تعلیمات کۉرگن بۉلسه هم بری بیر، بوتونلهی محیط اطرافیمیزده بۉلگن باشقه ملا و دین عالملریدن فرق قیلر اېدی. او، آزاد مشرب و اېرکین طبیعتلی بیر انسان اېدی. باوجودیکه مېن اونینگ صحبت و مجلسلریده اونچه کوپ اۉلتیرمهگنمن، لېکن اونینگ تجربی روانشناسلیک نقطه نظریدن، یخشی تانیر اېدیم. اونینگ مجلسیده اولتیرگن کیشی اونینگ ظرافت و هزللریدن ذوقلهنیب، اونینگ صحبتینی قیته-قیته آرزو قیلردی.
ملا تاج محمد سرپلی و اونینگ همنشین و دایمی صحبتداشلری اَرهسیده بولیب اۉتگن هزل و ظرافتلرنی سانی بار و حسابی یۉق. البته بوخیل ظرافتلر نینگ سلبی تامانلری بیر یاقده تورسین اگرده اولر نینگ محتوا و مضمونلیلری توپلهنیب بیر تورکومده کیریتیلسه البته تیل و ادبیاتیمیز نینگ خزینهسینی باییتیریشده اۉزیگه خاص اهمیتگه اېگه بۉلیشی کوتیلهدی.
خلق آغزهگی ایجادینی تینیمسیز روایتچیسی
«ملا اَکه» ملا و مولویلیک دن وازکېچیب اون بیش ییل دینی مدرسهلرده درس اوقیب، تعلیمات آلگندن سونگره، اۉزینینگ اېرکین طبیعتی طفیلی مدرسهنی ترک قیلیب، بیزنینگ جامعه و محیطیمیزده «عیب» دن اولهراق بیر«قباحت» سنهلگچ موسیقی صنعتیگه یوز کېلتیردی.
او، ملابچهلیک چاغیده، دینی مدرسهده اۉزبېک تیل و ادبیاتی کلاسیکلر ایجادینینگ چوقور اۉقیب-اۉرگنگنی طفیلی بو تیلده اۉته-سوادلی و بیلیملی اېدی. شو اوچون هم اونینگ بسته و تنلب اۉقیگن شعرلری، آنه تیل و ادبیاتی نینگ سیوهدیگن هر بیر کېشی کۉنگلیدن اۉرین آلیب کیلگن.
ملا اَکه ییگیتچهلیک چاغیدن موسیقی بیلن شغللندی. او، جوزجان، سرپل و باشقه شمال ولایتلریده موجود رسم و رواج همده عنعنهلرگه کوره موسیقی صنعتی نینگ علمی و معیاری طرزده اېمَس، بلکه میهمانخانهلر و دَوره اۉلتیریشلرده اۉرگهنیب چیقدی یو، انه شو علم و فننی اۉزیگه مسلک صفتیده تنلب شو کَسب طفیلی اۉزی و اۉز عایلهسینی نان بېردی. شو اوچون هم موسیقی اونگه کَسب بۉلیب، عمر باریچه اونینگ دایمی مسلکیگه اَیلندی.
ایلگری اَیتیب اۉتگنیمیزدیک ۴۶-۱۳۴۵ ییللردن باشلهب، اولکهمیزده سیس و آوازنینگ کوچیریب-ترقهتیش زمانوی اوسکونهلری بازارگه کېلیشی بیلن، عامه اهالی اَرهسیده موسیقی و قوشیقچیلیککه نسبتاً علاقه و مناسبتلر هم علیحده توس کَسب اېتدی.
انه شو دَورده اۉزاق عصرلردن بویان کېنگ صورتده رواجلهنیب، حتیکه جامعهده بیر اېسکی صنعتگه اۉلگورگن «دوره کتابخوانلیک»لر اَسته-سیکین اۉز اۉرنینی رادیو و رادیو-کست (سیس تسمهسی) ایشیتیشگه بۉشهته باشلهدی. چونکه زمانوی اوسکینهلری طفیلی، کتابخوانلیک دَورهلریدن فرقلیراق طرزده، قدیمگی روایت و حکایهلر نینگ موزیکال شکلده اۉقیب-ایشیتیلیشی ینگی بیر تخنیکی یوتوق بولیش یانیده، هر بیر ایشیتووچینینگ رغبتلنتیرهر اېدی.
انه شو ییللردن باشلب ملا تاج محمد سرپلی اۉز هنری قابلیتینی اثباتلش یانیده اۉزبېک تیل و ادبیاتی رواجلهنیشی یولیده کّته خذمت قیلدی. شو دَورده او:
۱. زین العرب (رابعۀ بلخی) داستانی.
۲. غریب و شاه صنم داستانی.
۳. ابراهیم ادهم (بلخ شهزادهسی) داستانی.
۴. شاه مشرب داستانی (مشرب دیوانی نینگ روایتی متنی).
۵. طاهر و زهره (سیوگی حکایهسی) داستانی .
شولرنی اۉزینینگ پاریم سېسی بیلن موزیکال طرزده اۉقیب، مزارشریفدهگی «شاهجهان ورکشاپ»، «قاریزاده ورکشاپ» همده «نسیم ورکشاپ» ثبت استدیولری آرقهلی، سېس تسمهلریگه کوچیریب ترقهتدی. البته بوندهی ایش اۉز زمانیده اۉتراق اوزبیک اهالی اوچون اۉز آنه تیل و مدنیتلرینینگ یوکسلتیریش یولیده قتهغن ایتیلگن بیر زمانده، بو تیلنینگ رواج و رونقی اوچون مهم اهمیتگه ایگه اېدی.
«ملا اَکه» و یورهک آغیر کسللیگی
اۉز ملالیگی و دینی بیلیمی آرقهلی اۉز دوست و قرداشلری اَرهسیده «ملا اَکه» نامی بیلن مشهور بۉلگن ملا تاج محمد سرپلی، موندن اَنچه ییللری آلدین قلبی کسللیکّه چالیققن اېدی. اۉزی ذاتاً کمبغل و قشاق بولگنی طفیلی اوشبو کسللیگینی اساسی درمانلشگه قُربی ېیتمهسدن باشقهلردن کومک اېستردی. چمهسی ایکّی-اوچ ییل آلدین هم بیر کَره او، کسللیگی زورهیگن پیلله؛ مخلص دوست و قدردانلری نینگ تشبثی بیلن جنرال دوستیم تامانیدن داری- درمانلش اوچون اۉربېکستان جمهوریتیده جونهتیلدی.
شونینگدېک اۉلیمیدن بیر هفته آلدین، کسللیگی اۉتیشگن پیتلرده ایکّینچی قتله افغانستان ملی- اسلامی جنبشی آدرسیدن همده دوست-آشنالر تقاضاسیگه بناءً قیته او مملکتده کېتدی. لېکن بو سفر اونینگ ابدی سفریگه اَیلندی چونکه بو کَره ملانینگ اۉزی اېمس بلکه بیجان پیکری کېلدی.
«ملا اَکه» و باقی دنیاگه سفری
او، سهشنبه، دلو آیینینگ اونینچی کونی، ترمذ کسلخانهلریدن بیریده یورهک کسللیگی باعث عالمدن کۉز یۉمدی و بو یالغانچی دنیادن حقیقی عالمده سفر قیلدی. اونینگ اۉلیگی شبرغان شهریده کېلتیریلیب اۉزینینگ «غریبانه اۉیی» جایلَشگن «شین کوت» محلهسیدن چیقریلیب چهارشنبه کونی، ۱۳۹۶ هجری ییلی دلو آیی اون بیرینچیسی تاریخیده شبرغان شهریدهگی «شهیدلر پارکی» قبرستانیده تۉپراققه تاپشیریلدی. ملا اَکه کیتدی یو اۉزیدن بیر عالم قوشیق، تصنیف، کمپوز و فولکلوری روایتلر میراث قالدیردی. او، عمری بۉیی قدر و قیمتیگه ېیتمهگن عوام اۉلوس اوچون تینمسیز اۉقیدی-یو، کنایهلی هزل و مزاقلری بیلن باشقهلرنی کۉلدیردی. او، یۉرکدهگی پنهان دردینی هیچ کېمگه بیلدیرمَسدن، اېتمهدی هم؛ بلکه اۉزی نینگ غمناک سېسی و موسیقینینگ پردهلری طفیلی اۉز تېنگلاووچیلریگه بیلدیرماقچی بۉلدی، چونکه اونینگ حقیقی تیلی بیلن عامه اۉلوس بیگانه ایدیلر!
چونکه حیاتیده اونینگ اۉزیچه هیچ توشونمهیدی و توشونیشگه هم اولگورمهدی. عامه اهالی اېسه اونینگ اۉزینی اېمَس بلکه قوشیقلرینی سېویب اوندن اۉنیملی-اۉرینلی فایدهلنگن حالده قرسک چهلیب، اوینهشر ایدیلر و جایی کېلگنده اونینگ کلتهفهملیک یۉزهسیدن طعنه بیلن «سازنده» و «تورهچی» دیب آت قویر ایدیلر.
ملا اَکه نینگ موسیقی صنعتی بۉییچه میراثی
ملا تاج محمد سرپلی اۉز جانیدن مایه قۉیگن اۉزی نینگ «۵۰» ییللیک هنری فعالیتی نتیجهسیده موسیقی هنریگه عاید ۱۳۵۷ ییل دن ۱۳۷۹ نچی ییلگه قَدر، «ظفر انسامبلی» بیلن ثبت قیلینگن تخمین ۸۰-۱۰۰ قوشیق، آیینه و باتور تلویزیونلری آرشیفلریده کوچیریب قالدیرگن ۵-۶ خلق آغزهگی ایجادیگه دایر فولکلوری روایتلر و اونلب و یوزلب سېس و ویدیو تسمهلر، شونینگدېک تورلی احتفال، کنسرت و تلویزیونی برنامهلرده ثبت قیلینیب قالگن هنری محصولگه اېگه. اونینگ موسیقی صنعتی محصولی بۉلگچ کتّه حجملی ویدیو و سېس تسمهلرینی اساسی قسمی، تورلی شخصی مراسملر جریانیده توی- تۉزغولرده اونینگ شیدالری واسطهسیده کوچیریلیب پراگنده شکلده سقلهنیب و حیاتیده هیچ قندهی آرشیف بۉلمهگن. شو وضعیت بیلن البته «ملا اَکه» دېک اتاقلی بیر صنعتکارگه اېگهلیک قیله آلمهگن معنوی قشاقلیککه دوچ کېلگن اۉزبېک خلقی نخات که بو اۉلوغوار ذات نینگ قالگن هنری میراثیگه اېگهلیک قیلهآلسه؟!