حکومت افغانستان در حال تحقیق در مورد ادعایی است که از سوی شماری از کارجویان افغان منتشر شده است. این کارجویان، جمعهی همین هفته ادعا کردند که پس از عبور غیرقانونی از مرز ایران توسط پولیس آن کشور دستگیر و سپس به رودخانه پرتاب شدند. وزارت خارجه افغانستان در واکنش به این ادعا، هیأتی را تعیین کرد تا چند و چون این رویداد را بررسی کند. هنوز نتایج این بررسی به صورت رسمی اعلام نشده اما ارگ و وزارت خارجه – هر دو، اعلامیههای شدیدالحن و تُندی را در پیوند به این رویداد منتشر ساختند.
با نشر این اعلامیهها میتوان استنباط کرد که جان باختن شماری از کارجویان افغان در مرز میان دو کشور، روابط افغانستان و ایران را وارد فاز تازهای ساخته است. دو اعلامیهای که از آدرس ارگ ریاست جمهوری افغانستان و وزارت خارجه کشور منتشر شده، لحن بسیار تندی دارند. ارگ در پیوند به کشته شدن شماری از کارجویان افغان در منطقه مرزی دهانه ذورالفقار این رویداد را «جنایت» و عمل «غیر انسانی» عنوان کرده و آن را «نابخشودنی» خوانده است.
توئیت صدیق صدیقی سخنگوی رئیسجمهور غنی در واکنش به کشته شدن شماری از کارجویان افغان در مرز با ایران:
اعمال وحشيانه و غیر انسانی كه باعث شهادت شماری از شهروندان مظلوم ما در مرز با ایران گردید،جنایات نا بخشودنیست. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی افغانستان این رویداد اسف بار را، به منظور تامین عدالت،به گونه جدی پیگیری می کند.
— Sediq Sediqqi 🇦🇫 (@SediqSediqqi) May 6, 2020
به نظر میرسد که لحن بیانهی وزارت خارجه افغانستان حتا تُندتر از بیانه ارگ است. حنیف اتمر که کمتر از یکماه پیش، سرپرست وزارت خارجه شد با نشر توئیتی نوشته است: »- «ظلم» و «وحشت»ی که باعث شکنجه و شهادت مردم مظلوم ما در مرز افغانستان و ایران گردیده، خاطر ملت ما را به شدت اندوهگین ساخته است.»
در ادامه توئیت آقای اتمر آمده است: » این غم، غم مشترک ماست. به هموطنان خویش اطمینان می دهیم که تا رسیدن به حق و عدالت این «جنایت نابخشودنی» را با تمام امکانات دیپلماسی کشور پیگیری خواهیم کرد.» اعلامیههایی از ایندست را در یک دهه گذشته از آدرس حکومت افغانستان در واکنش به هیچ موردی به خاطر نداریم. برخی اعلامیههای نسبتا تُند، هر از گاهی از آدرس حکومت در واکنش به برخی عملکردهای سیاسی – امنیتی پاکستانیها محدود بوده است.
توئیت محمد حنیف اتمر، نامزد وزیر وزارت خارجه و سرپرست این وزارت در پیوند به جان باختن شماری از کارجویان افغان در مرز دو کشور:
ظلم و وحشتی که باعث شکنجه و شهادت مردم مظلوم ما در مرز افغانستان و ایران گردیده، خاطر ملت ما را به شدت اندوهگین ساخته است. این غم، غم مشترک ماست. به هموطنان خویش اطمینان می دهیم که تا رسیدن به حق و عدالت این جنایت نابخشودنی را با تمام امکانات دیپلماسی کشور پیگیری خواهیم کرد. pic.twitter.com/3Pm9xpK3N5
— Mohammed Haneef Atmar محمد حنیف اتمر (@MHaneefAtmar) May 5, 2020
در هر دو اعلامیه اخیر، مخاطب توئیتها واضحا مشخص نیست. نه ارگ و نه هم ورازت خارجه افغانستان، هیچکدام اشارهای به مخاطب خود نداشتهاند. در هر دو اعلامیه تأکید شده است که رویداد اخیر مرز ایران و افغانستان، که یک «عمل غیر انسانی» است، پیگیری خواهد شد. شاید عمدهترین دلیل بیعلاقهگی اعلامیههای ارگ و وزارت خارجه به گرفته نشدن نامی از دولت ایران، این باشد که هنوز نتایج بررسیهای هیأت حقیقتیاب مشخص نشده است.
با این وصف، پس چرا و چگونه حکومت افغانستان پیش از بررسی نهایی و اعلام رسمیِ نتایج به این موضوع واکنش نشان داده است؟ به ویژه اینکه دیپلماتهای ایرانی در افغانستان این ادعاها را بر اساس اطلاعات اولیهی خودشان رد كردند ولی قول دادند که تحقیقات بیشتری را انجام دهند.
برای واکنشهای زود هنگام تُند حکومت افغانستان به این حادثه، دستکم سه عامل را میتوان تحلیل کرد.
عامل نخست: مشخص شدن برخی از واقعیتهای این رویداد
روایتهایی که از آدرس بازماندهگان و شاهدان عینی منتشر شده «حیرتانگیز» و «اندهبار» است. شاهدان عینی با رسانهها در مورد چگونهگی وقوع این رویداد صحبت کردهاند. برخی از آنها ادعا کردند که علاوه بر به رودخانه افگنده شدن کارجویان، پولیس مرزی ایران به ساکنان محلی اجازه نجات دادن غرقشدهگان را هم نداده است. حکومت افغانستان چهار روز است که با شاهدان عینی این رویداد در تماس است. شاهدان عینی اسنادی از این رویداد احتمالا در اختیار هیأت بررسی کننده و حکومت افغانستان قرار داده اند. شاهدان عینی پیش از این فلمهای حاوی تصاویر شماری از غرق شدهگان را نیز منتشر کرده بودند. ممکن است که بازماندهگان و شاهدان عینی اسناد بیشتری را با هیأت وزارت خارجه افغانستان به اشتراک گذشته باشند و ارگ ریاستجمهوری و وزارت خارجه افغانستان نیز با تکیه بر همین اسناد، پیش از نشر رسمی نتایج بررسیها، مجبور به واکنش شده باشند.
عامل دوم: پیشینه روابط دو کشور در هفتههای گذشته
روابط حکومت افغانستان و ایران در شش هفته گذشته دچار آشفتهگی نسبی شده است. این آشفتهگی از آنجا آغاز شد که هیچ نمایندهای از سفارت ایران در کابل در مراسم تحلیف ریاستجمهوری افغانستان شرکت نکرد.
زمانی که در سال 1396، حسن روحانی رئیسجمهور ایران، محمد اشرفغنی را برای حضور در مراسم تحلیف خود دعوت کرد، آقای غنی به عنوان یکی از مهمانان ارشد به تهران رفت. دو ماه پیش که مراسم تحلیف آقای غنی در کابل برگزار شد، هیچ نمایندهای حتا در سطوح کوچک، در مراسم تحلیف آقای غنی شرکت نکرد. هر جند تفاوت مراسم تحلیف آقای روحانی با مراسم تحلیف آقای غنی در این بود که در افغانستان همزمان دو مراسم تحلیف برگزار شده بود و یارگیریهای ارگ و سپیدار برای شرکت دیپلماتهای خارجی افزایش یافته بود. ارگ و سپیدار تلاش میکردند که مشروعیت خود را با حضور نمایندههای کشورهای دیگر، تثبیت کنند. ایران اما نه نمایندهای را به ارگ فرستاد و نه هم به سپیدار. از آنجائیکه ارگ، مراسم تحلیف آقای غنی را قانونی و مراسم تحلیف آقای عبدالله را غیرقانونی میداند، ظاهرا از عدم حضور یک نماینده ایران در این مراسم ناراض است. سفارت ایران در افغانستان تاکید کرده بود که این کشور موضعی در قبال نتایج انتخابات ریاست جمهوری افغانستان ندارد.
در ماه حوت سال گذشته و چند روز پس از برگزاری دو مراسم تحلیف در افغانستان، رسانهها – خبرهایی از اخراج دیپلوماتهای دو کشور منتشر کردند. بر مبنای این گزارش، گفته شد که ایران دو دیپلمات افغان را در تهران «در تلافی» به اخراج شماری از دیپلماتهای ایرانی از کابل، اخراج کرده است. اما هر دو کشور هیچگاه ابراز نظر رسمی و رسانهای در این مورد نداشتند.
عامل سوم: سیاست حمایت دیپلوماتیک و سیاسی
حمایت دیپلوماتیک از اتباع یک کشور یک اصل است. کشورها در جهان حتا برای حمایت از مجرمان و متهمان دست به تبادل زندانیان میزنند. در افغانستان سیاست حفظ منافع اتباع و حمایت دیپلوماتیک از اتباع این کشور در خارج افغانستان در 50 سال اخیر، محدود بوده است. دلیل اصلی آن تبعات جنگ و نبود پالیسیها و برنامههای مدون در عرصه سیاست خارجی کشور بوده است. افغانستان در همهی 5 دهه اخیر عمدتا درگیر مسائل داخلی بوده است.
حنیف اتمر سرپرست وزارت خارجه افغانستان در نخستین روز کاریاش قول داد که از حقوق اتباع افغانستان در دیگر کشورها نیز حمایت خواهد کرد.
در بازیهای روابط بینالمللی ممکن است اتباع خارجیای که در یک کشور اقامت دارند در اثر عمل خلاف قانون، دچار زیان مالی، جسمی و یا معنوی شوند. بر اساس قواعد حقوق بین الملل، در چنین وضعیتی دولتی که در قلمرو حکومتی آن این تخلف رخ داده، موظف است که اقدامات لازم را برای مجازات مرتکبین و جبران خسارت روی دست بگیرد. در صورت اهمال در این کار، اتباع خارجی زیان دیده میتوانند از دولت متبوع خود در خواست «حمایت سیاسی» کنند. حمایت سیاسی یک مکانیسم سنتی و شناخته شده در حقوق بینالملل است و ابعاد وسیعی دارد. کشور متبوع فرد زیان دیده با استفاده از روشهای حقوقی گاهی تا «کاهش روابط دیپلماتیک یا قطع آن» پیش میرود.
نکته آخر:
به هر حال ممکن است این واکنشها روابط دو کشور را وارد مرحله تازهای سازد. تا اکنون ایرانیها به دو اعلامیه ارگ و وزارت خارجه افغانستان واکنش رسمی نشان ندادهاند. حالا همه چیز بستهگی به واکنش ایران دارد. اگر واکنش ایران در قبال این رویداد تند باشد، ممکن است روابط دو کشور که در طول دستکم 2 دهه گذشته با همه فراز و نشیبهایش، روابط نسبتا خوبی بوده را تحت تاثیر قرار دهد.
افکار عمومی در افغانستان نیز پس از شنیدن این رویداد ناراحت شدهاند. افکار عمومی منتظر نتایج رسمی این رویداد هستند. در چنین شرایطی جدای هرگونه بحث دیپلوماتیک، افکار عامه از واکنشهایی که جنبهی حمایتی از حقوق مردم را داشته باشد، حمایت میکنند. افغانستان بیش از 500 مایل مرز مشترک با ایران دارد. حدود سه میلیون افغان – ترکیبی از پناهندهگان و مهاجران غیرقانونی در ایران زندهگی میکنند که تعداد زیادی از آنها آغاز درگیریها در دهه 1980 به آن کشور رفتند.