پس از حدود 13 سال انتظار، سرانجام «قطعه سوم» خط آهن خواف – هرات روز پنجشنبه، بیستم قوس، با برگزاری مراسم رسمی در هرات به بهرهبرداری رسید. هرچند قرار بود در این مراسم مقامهای ارشد افغانستان و ایران نیز اشتراک کنند، اما به «دلیل شرایط ویژه ناشی از همهگیری کرونا» محمداشرف غنی و حسن روحانی از طریق ویدیو کنفرانس در آن سخنرانی کردند.
حسن روحانی، رییس جمهور ایران، در سخنرانیاش، روز بهرهبرداری از خط آهن خواف – هرات را یک روز «تاریخی و به یاد ماندنی» برای ایران و افغانستان عنوان کرد و افزود که ایران در شرایطی این پروژه را به اتمام رساند که زیر تحریمهای شدید امریکا قرار داشت؛ تحریمهایی که از دید مقامهای ایرانی «ظالمانه» است. هرچند قرار بود این خط آهن در سال 1388 خورشیدی (11 سال پیش) به بهرهبرداری برسد، اما مشکلات مالی حکومت ایران به دلیل تحریمهای اقتصادی امریکا و ناامنی در افغانستان سبب شد تا روند «ریلگذاری» مسیر به کندی پیش برود و برای چند سال کار عملی پروژه متوقف شود.
رییس جمهور ایران در سخنرانیاش افزود که افغانستان و ایران دو کشور همسرنوشتاند و امنیت، ثبات و توسعه در منطقه، زیر سایه امنیت، ثبات و توسعه در افغانستان و ایران میباشد و امنیت در افغانستان به معنای امنیت در ایران و ثبات منطقه است. حسن روحانی همچنان افزود که با اتصال این خط آهن میلیونها تُن کالای افغانستان میتواند انتقال پیدا کند، کالاهای صادراتی افغانستان از طریق آن با عبور از خاک ایران به کشورهای اروپایی صادر شود و هزاران مسافر میتوانند برای رفتوآمد میان دو کشور از آن استفاده کنند.
از دید مقامهاى ارشد حکومتهاى ایران و افغانستان، این مسیر مىتواند سهولتهاى زیادی در بخش حملونقل کالا و مسافر میان دو کشور و نیز کشورهاى منطقه ایجاد کند. محمداشرف غنى، رییس جمهور افغانستان، نیز در سخنرانىاش در مراسم گشایش راه آهن، به سهولتهاى این مسیر براى افغانستان اشاره کرد. رییس جمهور غنى گفت که خط آهن موثرترین، مفیدترین و ارزانترین سیستم ترانسپورتی در قاره آسیا است و انقلاب ترانسپورتی به شمار مىرود. او از ایتالیا برای تمویل مالی بخش چهارم خط آهن خواف – هرات سپاسگزاری کرد.
آقای غنی افزود که بهرهبرداری از خط آهن خواف – هرات در حالی صورت میگیرد که قاره آسیا در حال تجربه یکی از بزرگترین تحولات اقتصادی جهان است و این قاره مهد تمدن و ارتباطات وسیع فرهنگی در جهان میباشد. به دستور رییسان جمهور افغانستان و ایران، از مسیر خط آهن خواف – هرات یک قطار از منطقه خواف ایران به سوى هرات حرکت کرد و یک قطار دیگر محمولههاى صادراتى افغانستان را از ایستگاه ریلی «روزنک» هرات به ایران انتقال داد.
محمد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی ایران، در مراسم گشایش خط آهن خواف – هرات گفت که دو کشور در همکاری با یکدیگر موفق شدند «ریل دوستی و محبت» را اجرایی و عملیاتی کنند. به گفته او، شعار «دو ملت، یک فرهنگ، یک تاریخ» در این عرصه کمک میکند تا همواره پیوندهای دوستی و همکاری گسترش پیدا کند. وزیر راه و شهرسازی ایران گفت: «اجرای پروژه راه آهن خواف – هرات به طول ۲۲۵ کیلومتر در برنامه قرار داشت که ۱۴۰ کیلومتر آن با فرمان رییسان جمهور ایران و افغانستان افتتاح شد. برای ۸۵ کیلومتر باقیمانده در تلاش هستیم تا با همکاری متفاوتتر بتوانیم از اتصال کامل این خط، بهرهمند شویم.»
براساس معلومات مقامهای ایرانی، راه آهن خواف – هرات قابلیت جابهجایی «شش میلیون تُن بار و یک میلیون مسافر» در سال را دارد و این مسیر سهم بزرگی در ترانزیت افغانستان و تبادلات بین دو کشور و سایر کشورهای منطقه دارد. حکومت ایران برای 140 کیلومتر از 225 کیلومتر مسیر خط آهن، ۴۳۰ ميليارد تومان بودجه در نظر گرفته بود، اما این مبلغ با نرخ ارزش کنونی دالر امریکایی حدود ۱۸۰۰ ميليارد تومان میشود که از سوی حکومت ایران پرداخت شده است.
خط آهن خواف – هرات به چهار بخش تقسیم شده که دو بخش آن در خاک ایران و دو بخش دیگر آن در خاک افغانستان موقعیت دارد. از دید حکومت افغانستان، تکمیل کار این پروژه برای رشد صادرات کشور اهمیت ویژهای دارد و با پایان کار آن افغانستان به کشورهای آسیای میانه، چین، ایران، ترکیه و از این طریق به اروپا وصل میشود. از شهر هرات تا منطقه خواف ایران 11 ایستگاه ریلی وجود دارد؛ ایستگاههای ریلی میدان هوایی هرات، دهسرخ، نوآباد، روزنک، غوریان و شمعتیغ در افغانستان و ایستگاههای ریلی شمعتیغ، خوشابه، میوتک، سنگان و در نهایت ایستگاه ریلی خواف در خاک ایران موقعیت دارد.
سعید رسولی، مدیر عامل شرکت راه آهن ایران، در سخنرانیاش گفت که این پروژه تا ایستگاه روزنک ۶۲ کیلومتر در خاک افغانستان است و خط ریلی آن ساخته شده است. او افزود، از خواف تا روزنک ۷۸ کیلومتر در خاک ایران و ۶۸ کیلومتر در خاک افغانستان ریلگذاری شده و بخش چهارم آن به درازای ۸۰ کیلومتر تا میدان هوایی هرات میرسد. روند ساخت خط آهن خواف – هرات در سال ١٣٨۵ خورشیدی آغاز شد و قرار بود طى سه سال به پایان برسد، اما به دلیل مشکلات امنیتی در خاک افغانستان و مشکلات اقتصادی ایران، با بیشتر از 11 سال تاخیر، قطعه سوم آن گشایش یافت.
مقامهای ایرانی دلیل تأخیر در کار پروژه و کندی پیشرفت آن را کمبود بودجه و ناامنی در خاک افغانستان عنوان میکنند. تعطیلی آرین بانک، نبود بودجه لازم و کشته شدن یک مهندس ایرانی خط آهن در خاک افغانستان، عوامل کندی کار دانسته میشود. از دید آگاهان امور حملونقل، انتقال کالا از طریق خط آهن نسبت به سیستم ترانسپورت جادهای هزینه و زمان کمتری نیازمند است و از لحاظ اقتصادی نیز سهولت بیشتری نسبت به حملونقل جادهای دارد. در کنار انتقال بار، قطارهای مسافربری نیز میتواند با استفاده از شبکه ریلی، سهولتهای زیادی در انتقال مسافران ایجاد کند.
با بهرهبرداری از این پروژه، پیشبینی میشود که حکومت افغانستان در جریان یک سال دستکم «۱۰ میلیون دالر» عاید کسب کند. افزون بر این، احتمال میرود که طی سه سال پس از بهرهبرداری از خط آهن خواف – هرات، حکومت افغانستان بتواند تا «۵۰ میلیون دالر» از بابت انتقال کالاهای تجارتی و رفتوآمد مسافران عواید گردآوری کند. گشایش راه آهن خواف – هرات خوشبینیها در مورد ایجاد سهولتهای بیشتر در انتقال کالا و مسافر بین ایران و افغانستان را افزایش داده است. اتاق تجارت و سرمایهگذاری هرات میگوید که بازرگانان هراتی امید دارند تا از این مسیر بتوانند کالاهای صادراتی را به کشورهای خارجی انتقال دهند و اموال وارداتی را به کشور وارد کنند.
یونس قاضیزاده، رییس اتاق تجارت و سرمایهگذاری هرات، در صحبت با روزنامه 8صبح میگوید که نخستین محموله صادراتی افغانستان از طریق خط آهن خواف – هرات روز پنجشنبه، بیستم قوس، با عبور از خاک ایران به کشورهای عربی صادر شد. سیدوحید قتالی، والی هرات، در صحبت با روزنامه 8صبح میگوید که تأسیسات گمرکی و زیرساختهای لازم برای استفاده از راه آهن خواف – هرات به گونه موقت در ایستگاه ریلی روزنک ولسوالی غوریان ایجاد شده و تأسیسات دایمی پس از پایان کار بخش چهارم خط آهن ایجاد میشود. والی هرات، بر سهولتهای استفاده از خط آهن برای توسعه اقتصادی در هرات باور دارد و میافزاید که طی روزهای گذشته به گونه آزمایشی برخی محمولههای وارداتی از ایران به افغانستان رسیده و با آغاز بهرهبرداری از راه آهن، برای صدها نفر زمینه کار فراهم شده است.
با این همه، ناامنی در خاک افغانستان و تحریمهای اقتصادی در ایران، موانع اصلی استفاده از این خط آهن دانسته میشود. یما شمس، رییس اداره مستقل خط آهن افغانستان، در صحبت با روزنامه 8صبح میگوید که تحریمهای جهانی بر ایران تأثیر چندانی روی ترانزیت از طریق راه آهن نخواهد داشت. به گفته او، روابط تجارتی میان کشورها پیوندی به تنشهای سیاسی ندارد و مشکلات سیاسی میان ایران و برخی کشورهای خارجی، مانع استفاده افغانستان از خط آهن خواف – هرات نخواهد شد و افغانستان میتواند از این فرصت استفاده کند. آقای شمس افزود که روند عملی کار ساخت فاز نخست بخش چهارم خط آهن خواف – هرات از روستای روزنک ولسوالی غوریان همزمان با بهرهبرداری از قطعه سوم این مسیر آغاز شده و حکومت ایتالیا بودجه ساخت این مسیر را تأمین کرده است.
مجلس نمایندهگان کشور اواخر سال ۱۳۹۸ خورشیدی، قرضه درازمدت ایتالیا به ارزش ۶۵ میلیون یورو را برای تأمین بودجه فاز دوم قطعه چهارم خط آهن خواف – هرات تأیید کرد. پیش از آن افغانستان قراردادی به ارزش ۵۸.۵ میلیون دالر امریکایی، با یک شرکت قزاقستانی برای اجرای فاز اول قطعه چهارم امضا کرده بود.
یکی از نگرانیهای مهم در مورد این پروژه بزرگ زیربنایی، تأمین امنیت آن در خاک افغانستان است. مقامهای محلی هرات، پافشاری دارند که امنیت خط آهن خواف – هرات تامین شده و نیروهای پولیس محافظت عامه این مسوولیت را بر دوش دارند و با ایجاد «پاسگاههای امنیتی» اجازه ناامنی در مسیر را نمیدهند.
حکومتهای ایران و افغانستان بهرهبرداری از خط آهن خواف – هرات را یک دستآورد بزرگ برای خود دانسته و آن را فصلی تازه در روابط تجارتی میان دو کشور میدانند. پس از بهرهبرداری رسمی از قطعه سوم این مسیر، حالا باید منتظر ماند و دید که آیا ناامنی در افغانستان و تحریمهای اقتصادی در ایران، چه تأثیری بر استفاده از این مسیر خواهد گذاشت.