باشندهگان پایتخت همزمان با نزدیک شدن فصل بهار، از کاهش سطح آبهای زیرزمینی خبر میدهند و میگویند که بیشتر چاههای نیمهعمیق آب در خانهها خشک شدهاند. شماری از خانوادههایی که با کمبود آب مواجهاند، به خرید آب از فروشندهگان سیار روی آوردهاند و شمار دیگری که در مناطق مرتفع زندهگی میکنند و توان خرید آب را ندارند، پیش نلهای آب شهری و یا مسجدها صف میکشند. شرکتهای خصوصی آبرسانی در مناطقی از پایتخت نیز کاهش سطح آبهای زیرزمینی را تأیید میکنند و از استفاده راههای بدیل برای فراهمسازی آب برای مشترکان خود خبر میدهند. شرکتهای خصوصی حفر چاههای آب نیز میگویند که بیشتر خانوادهها به دنبال حفر چاههای جدید و عمیقتر از گذشته هستند. به سخن آنان، سطح آب نسبت به دو سال گذشته در مناطقی از کابل بین پنج تا ده متر کاهش یافته است. طالبان اما از بهرهبرداری زودهنگام پروژههای بزرگ آبرسانی به کابل خبر میدهند. به گفته آنان، با بهرهبرداری از پروژه بند شاهتوت و دریای پنجشیر، مشکلات کمآبی در پایتخت برطرف خواهد شد.
احمدالله، باشنده ناحیه ششم شهر کابل است که از آب چاه نیمهعمیق برای رفع نیازمندیهای روزمره خانوادهاش استفاده میکند. او در صحبت با روزنامه 8صبح میگوید: «آب چاه بسیار کم شده. روزهایی که از چاه زیادتر آب میکشیم، گِل در دولچه بالا میآید. ولی باران که میشود، باز سطح آب بالا میآید.» احمدالله میافزاید: «خانههایی که از آب نل شهری استفاده میکنند، خوب است تا هنوز کدام شکایتی نکردهاند.»
کمآبی بیشتر دامنگیر مناطق مرتفع پایتخت شده است، از جمله شهرک امید سبز، کوه دهمزنگ، کارته پروان و مناطق غرب کابل. میرزامحمد، باشنده منطقه «دهن نل» از مربوطات کارته پروان شهر کابل است. خانه او در بلندی کوه موقعیت دارد و از آب نل دولتی استفاده میکند. او میگوید: «در منطقه ما یک نل است و 60 خانواده از این نل آب استفاده میکنیم. آب خشک شده. فعلاً روزانه طرفهای صبح وقت و عصر فقط برای چند دقیقه محدود آب میآید. همه ما به نوبت آب میگیریم. هر کس و طالعش، جریان آب منظم نیست. یک روز کم و یک روز زیادتر میآید.»
باشندهگان این منطقه نیاز خود به آب آشامیدنی و غیرآشامیدنی را از خانههای پایین کوه و مسجدها تأمین میکنند. آنان توضیح میدهند که آب دولتی در این منطقه از ولسوالی پغمان کابل تأمین میشود. به سخن آنان، جریان آب در این اواخر بهشدت کاهش یافته است و نیاز آنان را کفایت نمیکند. باشندهگان این منطقه مرتفع کابل مجبورند صدها متر مسیر را طی کنند و در نزدیکی نل آب دولتی و یا مسجدها صف بکشند تا به خانههای خود آب ببرند. آنان از مسوولان ریاست آبرسانی میخواهند که جریان آب را منظم بسازند تا از سرگردانی آنان جهت دسترسی به آب جلوگیری شود.
ظاهراً برفباریهای زمستان نیز نتوانسته معضل کمآبی پایتخت را برطرف سازد. کاهش سطح آب در کابل در پی تغییرات اقلیمی در افغانستان به وجود آمده و پایتختنشینان را نگران ساخته است. باشندهگان منطقه شهرک امید سبز در غرب کابل نیز از مشکل مشابه شکایت دارند. آنان میگویند که سطح آب در دو سال گذشته در این منطقه تا ده متر زیر زمین نشست کرده است. بیشتر خانوادهها در این قسمتی از غرب کابل آب آشامدنی را در بدل پول خریداری میکنند.
با این حال، شرکتهای خصوصی آبرسانی نیز کاهش سطح آب در مناطق مختلف شهر کابل را میپذیرند و میگویند که آب چاههای عمیق نیز تا حد زیادی کاهش یافته و نیازمندی اشتراککنندهگان آنان را برآورده نمیسازد. مسوولان این شرکتها اکنون به گزینههای بدیل چاه عمیق روی آوردهاند و تلاش دارند از مناطق دورتر از جمله ولسوالی پغمان به نواحی شهر کابل آب فراهم کنند.
شرکتهای حفاری چاههای عمیق اما از رونق کارشان خشنود به نظر میرسند. وزیرگل، مالک یکی از شرکتهای خصوصی حفر چاه آب در کابل، میگوید که بیشتر چاههای آب در ناحیههای پنجم، ششم و هفتم شهر کابل خشک شده است و قابل استفاده نیست. وزیرگل میافزاید: «مردم تقاضا دارند که تا 90 متر چاه برایشان بکنیم. این منطقه سنگ دارد و از 60 تا 70 متر زیادتر زور برمه نمیرسد.» این چاهکن توضیح میدهد که منطقه چهاردهی کابل تا 10 سال پیش در 15 متری زیرزمین آب داشت، اما اکنون سطح آب در این منطقه تا 35 متر زیرزمین نشست کرده است.
آمارهای تخمینی وزارت انرژی و آب نشان میدهد که شهر کابل سالانه تا 30 میلیون متر مکعب آب مصرف دارد، اما جذب و تولید آن بهمراتب پایینتر از این مقدار است.
فروش آب آشامیدنی در پایتخت
باشندهگان کابل در بیش از یک سال گذشته در کنار استفاده از آب نل شهری و چاههای برمهای، به خرید آب آشامیدنی از شرکتهای خصوصی نیز روی آوردهاند. افراد زیادی با استفاده از موترسایکل ذخیرههای متوسط آب را با خود حمل و در بدل پول به خانوادهها توزیع میکنند. این افراد هر لیتر آب آشامیدنی را زیر نام «آب تصفیهشده» در بدل یک افغانی به فروش میرسانند. خانوادههای نیازمند روزانه دهها لیتر آب از این شرکتها میخرند تا نیاز خود به آب را برطرف کنند.
تلاش طالبان برای مهار کمآبی در پایتخت
با اینهمه، طالبان از بهرهبرداری زودهنگام دو پروژه بزرگ آبرسانی به پایتخت خبر میدهند. عزیزالرحمان عزیز، رییس منابع آبهای زیرزمینی وزارت انرژی و آب طالبان به رسانهها گفته است که برای حل بحران کمآبی در پایتخت این وزارت دو پروژه بزرگ روی دست دارد که انتقال آب از بند للندر (بند شاهتوت) و انتقال آب از دریای پنجشیر است. عزیزالرحمان عزیز توضیح داده است: «پیپی که از پنجشیر آب را انتقال میدهد، آن پروژه است. این یک پروژه کلان است، پروژه خرد نیست. به ارزش بالاتر از ۱۲۰ الی ۱۵۰ میلیون دالر این پروژه ارزش دارد. با این پروژه ما حدوداً سه یا چهار متر مکعب آب را انتقال میدهیم که سالانه تا ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب به شهر کابل انتقال داده میشود.»
کار ساخت بند شاهتوت در سال 1400 خورشیدی در جریان حکومت محمداشرف غنی، رییس جمهور پیشین کشور، آغاز شد. این پروژه از سوی دولت هند تمویل میشود. هزینه ساخت این بند حدود 286 میلیون دالر تخمین شده است. این بند پنج کانال برای آبیاری دارد که یکی از این کانالها برای تأمین آب آشامیدنی تخصیص داده شده است. این بند در صورت بهرهبرداری میتواند نیاز حدود دو میلیون نفوس شهر کابل به آب را رفع کند. هنوز روشن نیست که این بند چه زمانی برای بهرهبرداری آماده خواهد شد. همچنان انتقال آب از دریای پنجشیر به کابل نیز هنوز در حد یک طرح است و کار عملی آن تاکنون آغاز نشده است.
تغییرات اقلیمی
پایتختنشینان در حالی از کاهش آبهای زیرزمینی شکایت دارند که براساس بررسیهای وزارت دولت در امور رسیدهگی به حوادث، کابل و 19 ولایت دیگر کشور با اثرات ناگوار تغییرات اقلیمی روبهرو هستند. کاهش آبهای زیرزمینی، سرازیر شدن سیلاب، بلند رفتن درجه حرارت، کاهش بارندهگی، بارشهای بیموقع و تغییر رطوبت هوا از نشانههای تغییر اقلیم در افغانستان است. بیشتر ولایتهای کشور در سال گذشته خورشیدی گواه جاری شدن سیلابهای مدهش، افزایش درجه حرارت، بارانهای بیموقع و زمستان سرد بودهاند. این نشانهها عملاً تأثیرپذیری افغانستان از تغییرات اقلیمی را نشان میدهد.
از سوی دیگر، وزارت انرژی و آب زیر اداره طالبان نیز کاهش 50 درصدی آبهای زیرزمینی پایتخت را تأیید میکند. به گفته مسوولان این وزارت، آبهای زیرزمینی کابل در حال حاضر به 50 میلیون متر مکعب کاهش یافته است که بسنده جمعیت بیش از پنج میلیون نفوس این ولایت نیست.
استفاده بیرویه از آب
افزایش نفوس و استفاده بیرویه از آبهای زیرزمینی دو عامل اساسی کاهش سطح آبهای زیرزمینی خوانده میشوند. بیشتر باشندهگان کابل با استفاده از آب شیرین، کشتزارهای خود را آبیاری میکنند و از این آب برای شستن لباس، موتر، وسایل خانه و غیره استفاده میکنند. در حالی که آگاهان امور زیست به این باورند که از آب شیرین زیرزمینی باید تنها برای آشامیدن استفاده شود.
پژوهشهای انجامیافته نشان میدهد که حدود 71 درصد کره زمین را آب پوشش میدهد. از این میان تنها یک درصد آن آب شیرین است که در زیر زمین قرار دارد. آگاهان محیط زیست توصیه میکنند که از آب شیرین زیرزمینی باید تنها برای آشامیدن استفاده شود و برای رفع نیازمندیهای دیگر از آبهای روی زمین مانند آب دریاچهها، آبهای ذخیرهشده ناشی از باران و غیره استفاده شود. این در حالی است که شهروندان کشور بیش از 90 درصد نیازمندیهای خود به آب را از منابع زیرزمینی استفاده میکنند.
افغانستان پنج حوزه دریایی، ۲۵ رودخانه بزرگ و بیش از ۱۰۰رودخانه کوچک دارد. سالانه حدود ۷۵ میلیارد متر مکعب آب رودخانهای در جغرافیای این کشور سرازیر میشود، اما باشندهگان کشور تنها ۲۰ میلیارد متر مکعب آن را استفاده میکنند و بقیه به کشورهای همسایه بهطور رایگان جریان مییابد. با اینکه افغانستان از لحاظ منابع آب غنی است، اما به دلیل نبود نظام سیاسی ثابت، افراد متخصص، مدیریت یکپارچه، سیاستگذاری و عدم سرمایهگذاری در این بخش نمیتواند از منابع آنچنانی که شایسته است، استفاده کند.
خشکسالی و پیامدهای آن
خشکسالی، بحرانی همهگیر در افغانستان است. در کنار پایتخت، بیشتر ولایتهای دیگر کشور نیز با معضل خشکسالی و کاهش سطح آبهای زیرزمینی و رودخانهای مواجهاند. بررسیهای یک پژوهش میدانی در هرات نشان میدهد که سطح آبهای زیرزمینی در این ولایت نسبت به 10 سال گذشته حدود 30 درصد کاهش یافته است. این تحقیق از سوی گروهی از دانشجویان و استادان دانشگاه هرات انجام شده است. طبق این تحقیق، در صورتی که منابع آب زیرزمینی درست مدیریت نشود، باشندهگان هرات تا 10 سال آینده با بحران جدی کاهش آب مواجه خواهند شد.
از سوی دیگر، آب یکی از چهار عنصر اساسی طبیعت برای ادامه حیات است. استفاده بیرویه از آبهای زیرزمینی سبب میشود که طبقههای آب زیرزمینی تخلیه شوند و این امر سبب فرونشست قسمتهایی از سطح زمین میشود. همچنان کمآبی میتواند زندهگی روستایی را تهدید کند، کشتزارها از بین ببرد، فرصتهای شغلی کاهش یابد، پیشه مالداری رکود کند، دامنه فقر و ناامنی غذایی در کشور گسترش یابد و در نهایت بیشتر باشندهگان ولایتهای آسیبپذیر از تغییرات اقلیمی به مهاجرتهای داخلی روی بیاورند.
با اینهمه، کشورهای مختلف جهان برای مقابله با تاثیرات تغییرات اقلیمی دست به کار شدهاند. کنترل آبهای سطحی و زیرزمینی، استفاده پایدار از منابع آب، کنترل زراعت، نشر و پخش پیامهای برای آگاهی عامه، تهیه پالیسیهای کوتاهمدت و درازمدت از اقدامهایی است که از سوی کشورها روی دست گرفته شده است. افغانستان اما به دلیل فقدان ثبات سیاسی، نبود حکومت مشروع، فقر و مشکلاتی که دامنگیر آن شده است، هیچ تلاشی برای مبارزه با اثرهای منفی تغییرات اقلیمی روی دست نگرفته است. طالبان که اکنون حاکمیت دولت را در دست دارند، نیز از اقدام خاصی برای مبارزه با این پدیده جهانشمول، رونمایی نکردهاند.