خلاف خوشباوری ایران نسبت به رویکارآمدن دوباره گروه طالبان، در دو سال اخیر رژیم طالبان نشان داده که رابطه با این گروه خالی از درد سر نیست. سیاست نرمش سران ایران نسبت به رژیم طالبان، به نفع ایران تمام نشده است. طی دو سال پس از آغاز سلطه طالبان بر افغانستان، این گروه بارها با مرزبانان ایرانی درگیر شدند و همین حالا هم دو طرف تنش و اختلاف دارند. هرچند برای حل این چالشها و نزاعها تلاشهای دیپلماتیک از دو جانب صورت گرفته، ولی تا حال این تلاشها نتیجه نداده است. موارد درشت اختلاف طالبان و ایران را چگونهگی تقسیم حقابه رود هلمند، مساله مهاجران، درگیری و اختلافهای مرزی و مساله تروریسم و رادیکالیسم تشکیل میدهد. این اختلافها ریشههای تاریخی درازی دارند و از دیر باز عامل تنش دو کشور بودهاند، اما در رژیم طالبان شدت گرفتهاند. تمرکز این یادداشت صرفا روی مساله تنش آبی دو کشور است.
روابط ایران و طالبان
ایران در بیش از دو دهه اخیر با طالبان رابطه داشته است. روابط ایران با طالبان دارای پیچیدهگی است و به دشواری میشود بر آن نامی نهاد. ایران با طالبان نه دوست است، نه دشمن و نه متحد؛ اما آنچه واضح است، دو طرف همواره برای دنبال کردن منافع خود با یکدیگر کار میکنند. در بیست سال جنگ گروه طالبان علیه دولت و ملت افغانستان، ایران یکی از پشتیبانان آن گروه بود. تهران به طالبان سلاح، پول و پناهگاه داد تا با امریکا و متحدانش بجنگند و اجازه ندهند که امریکاییها پایگاههای نظامی خود را در نزدیکی مرز دو کشور بسازند و از آنها در برابر ایران استفاده کنند. آن حمایت ایران از طالبان، به منظور مقابله با دشمن مشترک آنها امریکا بود. آن رابطه بر منفعت فوری دو طرف استوار شده بود.
پس از قدرتگیری مجدد طالبان نیز شاهد دوام همکاریهای دو طرف بودهایم. ایران همه نمایندهگیهای دیپلماتیک کشور را به طالبان سپرده و برای گسترش روابط خود با این گروه تلاش کرده است؛ اما ظاهرا مواردی مانند حقابه هلمند، جدیترین مساله اختلافی حال حاضر دو طرف است. این موارد، روی روابط دوجانبه ایران و طالبان سایه افکنده است.
لجاجت طالبان در مورد حقابه هلمند
جنجالیترین مورد اختلافی ایران با طالبان در دو سال گذشته، مساله حقابه هلمند بوده است که چندین بار دو طرف را به مذاکره و گفتوگو کشانده و در مواردی حتا سبب تنشهای لفظی شده است. طرف ایران طالبان را متهم به کارشکنی میکند و میگوید که این گروه میزان آب تعیینشده در معاهده آب دوجانبه را به سمت ایران جاری نمیسازد.
معاهده آب هلمند میان افغانستان و ایران در سال ۱۳۵۱ خورشیدی میان محمدموسا شفیق و امیرعباس هویدا، نخستوزیران وقت دو کشور، امضا شد. برمبنای این معاهده، در صورت کافی بودن آب دریای هلمند سهم ایران از آن ۸۲۰ میلیون مترمکعب تعیین شده بود.
ایران که طالبان را به نادیده گرفتن این معاهده متهم میکند، هشدارهایی نیز به آدرس طالبان فرستاده است. سیدابراهیم رییسی، رییس جمهور ایران، چندی پیش در سخنانی تندی به رفتار طالبان اعتراض کرد و برای این گروه خطونشان کشید. حالا که بیش از ۸۰ روز از هشدار رییس جمهور ایران میگذرد، دو طرف تا حال به توافقی دست نیافتهاند. هرچند شاهد مذاکرات دوامدار دو طرف و بسیج دستگاه دیپلماسی و مسوولان ذیربط ایرانی بهویژه در مساله آب بودیم، ولی تا کنون مردم سیستان و بلوچستان ایران میگویند که تشنهاند.
دولت رییسی، مساله حقابه هلمند را یکی از اولویتهای خود در رابطه با طالبان قرار داده است. ابراهیم رییسی در سفر در سیستان و بلوچستان در ۱۸ ثور سال جاری، به طالبان در مورد سپردن حقابه هشدار داد. آن هشدار با پاسخ طالبان مواجه شد. طالبان با انتشار بیانیهای که به امضای رییسالوزرای این گروه رسیده بود، در پاسخ به هشدار رییس جمهور ایران نوشت: «موافقتنامه آب میان ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱ امضا شده» و این گروه به آن متعهد است، «اما اولویت ما تامین آب مردم افغانستان است».
در این اواخر اعتراضها به خاطر کمآبی در بعضی از شهرهایی که در امتداد دریای هلمند قرار دارند، بالا گرفته است. به گزارش روزنامه حکومتی جمهوری اسلامی، ۱۴ اسد ماه روان، مردمان منطقه سیستان، شهرستانهای زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز در تظاهراتی خواهان «تحقق حقابه هیرمند و هامون» از سوی طالبان شدند. معترضان با سردادن شعارهایی چون «حقابه سیستان، آزمون دولتمردان»، «اصلاح بند کمالخان پیام مردم سیستان»، «نجات تالاب هامون مطالبه حیاتی» و… خواستار رعایت حقابه ایران شدند.
برمبنای گزارش این روزنامه، که عکسهای ماهوارهای را اساس قرار داده، ادعای مقامات طالبان مبنی بر نبود آب کافی در سد کجکی «کذب» است. این گزارش خبری طالبان را متهم به بدعهدی کرده و سیاست طالبان را «جنگ آبی علیه ایران» خوانده است. اما طالبان همواره اتهامات مقامات ایرانی را رد کرده و دلیل کاهش جریان آب به ایران را کاهش بارندهگی و کم شدن سطح آب میدانند. این گروه همواره خود را متعهد به معاهده آبی مشترک میان دو کشور میخواند.
خلاف تصور سران سیاسی ایران، روابط این کشور با رژیم طالبان بیدردسر نبوده است. بالا گرفتن اختلاف روی حقابه هلمند، نشاندهنده شکنندهگی روابط ایران با طالبان است. هر چند دولتمردان ایرانی در تلاش گسترش روابط خود با رژیم طالبان بودهاند، اما طالبان شریک و طرف قابل اعتمادی نیست.