طالبان فضای رسانهای افغانستان را بهشدت محدود و سانسور کردهاند. رسانههایی که در داخل فعالیت میکنند، اجازه نشروپخش اطلاعات آزاد و خلاف باور طالبان را ندارند. طالبان این رسانهها را از نشر خبرها و مواضع منتقدان و مخالفان سیاسی و نظامی خود نیز منع کردهاند. در فضای خفقانآور و سرکوبکننده، رسانههای تبعیدی چشم امید و زبان گویای شهروندان تلقی میشوند که در برابر یک «رژیم ستمگر» در کنار مردم میایستند و برای تامین عدالت و گسترش ارزشهای انسانی رسالتمندانه مبارزه میکنند. همچنان رسانههای تبعیدی گامهای موثری را در برابر سکوت تحمیلشده از سوی طالبان برداشتهاند و این باعث تقویت فرهنگ شهروند-خبرنگاری در کشور شده است. برخی از خبرنگاران و نهادهای حامی رسانهها میگویند که رسانههای تبعیدی، قدرت آزادی بیان را در برابر سرکوب طالبان به نمایش گذاشته و زمینه را برای رشد شهروند خبرنگاری مساعد ساختهاند. به گفته آنان، رسانههای تبعیدی تجربه موفقی در کشورهایی داشتهاند که در آنها وضعیت استبدادی حاکم است.
طالبان با ایجاد فضای سانسور و اعمال محدودیت علیه رسانهها، حق گردش اطلاعات آزاد را از خبرنگاران و رسانهها سلب کردهاند. در حال حاضر، تمامی رسانههایی که در داخل فعالیت میکنند، به دلیل تهدیدات طالبان، دست به خودسانسوری میزنند و از نشروپخش خبرها و گزارشهای مخالفان این گروه و برنامههای موسیقی، تفریحی و انتقادی منع شدهاند.
روزنامه ۸صبح با تعدادی از خبرنگاران که با رسانههای داخلی کار میکنند، گفتوگو کرده است. آنان به شرط افشا نشدن هویتشان تایید میکنند که بهشدت تحت سانسور قرار دارند و مجبورند رفتار مطابق میل طالبان داشته باشند. به گفته آنان، رسانهها خبر هیچ رویدادی که در تضاد با سیاست طالبان باشد را نشر نمیتوانند و حتا «ابزار دست» طالبان قرار گرفتهاند.
این خبرنگاران میگویند که در حال حاضر آزادی بیان در افغانستان در رسانههای تبعیدی تجلی یافته و شهروند-خبرنگاری به این رسانهها کمک کرده است تا با محدودیتهای طالبان در گردش آزاد اطلاعات مقابله کنند.
همزمان، شماری از کاربران شبکههای اجتماعی میگویند که فضای سانسور و سرکوب رسانهای طالبان باعث شده که مردم با رسانههای تبعیدی بیشتر همکاری کنند. به گفته آنان، رسانههای تبعیدی باعث تقویت شهروند-خبرنگاری شده و این مساله دسترسی به اطلاعات آزاد را نیز سریعتر ساخته است.
سارینا، یکی از کاربران شبکههای اجتماعی میگوید: «فضا به حدی خفقانآور و جاسوسی شده است که آدم حتا از سایه خود میترسد. رسانههای تبعیدی این زمینه را مساعد ساختهاند که صدای مردم خاموش نشود. هر کسی هر حادثه را میبیند با یک پیام و ارسال عکس کل جهان را آگاه میسازد و باید مردم صادقانه با رسانهها همکاری کنند.»
با این حال، سونیا احمدی، یکی از زنان خبرنگار، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید که رسانهها و خبرنگاران در افغانستان تحت سانسور شدید قرار دارند، گردش اطلاعات آزاد و آزادی بیان تحت تاثیر رژیم طالبان است و در چنین شرایطی نقش رسانهها و خبرنگاران در تبعید در گردش اطلاعات ارزنده و مهم است. بانو احمدی میافزاید: «هر چند دسترسی این رسانهها و خبرنگاران به اطلاعات و منابع خبری بسیار محدود است، ولی با تمام این مشکلات در دو سال اخیر آنها توانستهاند رسالتشان را به نحو ارزشمندی انجام دهند و مردم را به آنچه در مورد افغانستان جریان دارد واقف سازند.»
حامد عبیدی، رییس سازمان حمایت از خبرنگاران افغانستان، میگوید که با تسلط طالبان بر افغانستان، کار رسانهای در کشور بهشدت دشوار شده است. به گفته او، تمام برنامهها و محتوایی که از داخل افغانستان تولید میشود، سانسور شده و تحت فشار و مدیریت طالبان قرار دارد. رییس سازمان حمایت از خبرنگاران افغانستان میافزاید که انتقاد از رژیم طالبان جرم پنداشته میشود و خبرنگاران بدون دلیل بازداشت میشوند. او تصریح میکند که طالبان بارها به خبرنگاران در داخل افغانستان گفتهاند که حق ندارند اطلاعات را با رسانههای خارج از افغانستان شریک سازند و این امر فضا را برای خبرنگاران تنگتر ساخته است. به گفته او، وضعیت خفقانآور کنونی، در کنار خودسانسوری، روح و روان خبرنگاران را ناآرام ساخته است و آنان از کاربرد واژههایی که مطابق میل طالبان نباشد هراس دارند که مورد بازجویی قرار بگیرند.
آقای عبیدی میگوید که رسانههای تبعیدی یکی از راههای بدیل گردش اطلاعات آزاد در حوزه کار رسانهای در افغانستان است. او میافزاید: «اگر رسانهها در تبعید واقعیتها را نشر نکنند، نمیتوانیم بگوییم که گردش اطلاعات آزاد هنوز هم وجود دارد و حقایق از آدرس رسانهها نشر میشود. در وضعیت کنونی بهترین گزینه رسانههای تبعیدی است و باید سرمایهگذاری بیشتر در این مورد صورت بگیرد و تا جایی که میدانم نهادهای حامی خبرنگاران نیز سطح تمرکزشان بالای رسانههای تبعیدی است و این یک خبر خوش به سیستم ژورنالیسم افغانستان است.»
رییس سازمان حمایت از خبرنگاران افغانستان میافزاید که فعالیت رسانههای تبعیدی در کشورهایی که وضعیت استبدادی دارند، نشان میدهد که تجربه موفق بوده است. او از تجربه موفق رسانههای تبعیدی اوکراین، سوریه و ترکیه نام میبرد که در گردش اطلاعات آزاد نقش موثر ایفا کردهاند.
آقای عبیدی در مورد نقش رسانههای تبعیدی در تقویت فرهنگ شهروند-خبرنگاری میگوید که یکی از خوبیهای تقویت رسانههای تبعیدی، رشد این نوع خبرنگاری است. به گفته او، بخشی از محتوایی که در رسانههای تبعیدی انعکاس پیدا میکند، بیانگر همکاری شهروندان است که با شریک ساختن اطلاعات، در گردش اطلاعات آزاد نقش ایفا میکنند و این در فضای کنونی غنمیت بزرگی است.
در همین حال باری سلام، روزنامهنگار و کارشناس رسانهای، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید که رسانههای تبعیدی در شرایط کنونی افغانستان در پیگیری و گزارشدهی رویدادهای داخل کشور نقش بسیار مهم دارند. به گفته او، رسانههای داخلی افغانستان با چالشهای فراوانی از جمله با فشار و سانسور طالبان مواجه هستند.
آقای سلام میافزاید که رسانههای داخلی در پوشش رویدادهای مرتبط با تروریسم، فعالیتهای مخالفان طالبان، مبارزات مدنی مردم، آپارتاید جنسیتی طالبان و سایر مسایلی که نظام طالبان را به چالش میکشد، با محدودیتها فراوان روبهرویند. او تصریح میکند که سیاستهای تکحزبی و توتالیتر طالبان، بستر اطلاعرسانی را برای رسانههای داخلی با چالشهای جدی مواجه ساخته است. به گفته او، در بخشهایی که طالبان فشار و سانسور اعمال میکنند «رسانههای بیرونمرزی» میتوانند مکمل کار رسانههای داخلی باشند.
این روزنامهنگار تاکید میکند: «باید اذعان شود که رسانههای داخلی در فراهمآوری اخبار دست اول، بازتاب خواستهای مردم و همچنان پخش برنامههای مفید و آموزشی نقش اساسی دارند، اما با توجه به فشارهایی که وجود دارد بدون شک رسانههای داخلی گاه و ناگاه مجبور میشوند به خودسانسوری روی بیاورند.»
آقای سلام تصریح میکند که همکاری میان رسانههای داخلی و بیرونی میتواند تا حد ممکن اعمال سانسور از جانب طالبان را بیاثر یا کماثر ساخته و از ایجاد خلای معلوماتی جلوگیری کند.
سال گذشته، ایتلاف جهانی آزادی بیان عضویت افغانستان در این نهاد را لغو کرده است. کانادا و هالند که بهصورت مشترک ریاست این نهاد را برعهده داشتند، اعلام کردند که وضعیت رسانههای افغانستان دیگر مطابق به تعهدات این نهاد نیست. این ایتلاف، یکی از دلایل حذف نام افغانستان از این سازمان را سانسور شدید طالبان بر رسانهها و گردش اطلاعات آزاد دانست، در حالی که افغانستان در سال ۱۳۹۸ عضویت این ایتلاف را به دست آورده بود و متعهد شده بود که در این زمینه همکاری کند.
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نیز گفته است که دو سال پس از تسلط طالبان، وضعیت خبرنگاران همچنان خطرناک است و بسیاری از آنها مخفی شدهاند یا در معرض دستگیریهای فزاینده قرار دارند. یونسکو تاکید کرده که خبرنگاران در تبعید، در موقعیتهای مخاطرهآمیز و در خطر بازگرداندن قرار دارند و از این رو به حمایت فوری بینالمللی، از جمله ویزای اضطراری، جابهجایی و کمک مالی نیاز دارند.
گفتنی است که تسلط طالبان بر افغانستان تاثیر مخربی بر رسانههای آزاد و مستقل گذاشته است. این گروه بهطور سیستماتیک رسانهها و خبرنگاران را سرکوب کرده است. فشارهای گسترده طالبان باعث شده که فعالیت برخی از رسانهها متوقف شود و یا هم تن به تبلیغ به نفع این گروه بدهند.