یادداشت: داوودشاه صبا دکترای زمینشناسی از دانشگاه ممبی هند دارد. او استاد پیشین دانشگاه پلیتخنیک و وزیر معادن بوده است. آقای صبا چندین سال بهحیث والی هرات در حکومت قبلی نیز کار کرده است. او میگوید که زمان زلزله پیشبینیپذیر نیست و هر کسی این کار را انجام میدهد، فالبین است. به گفته او، پسلرزه نیز پیشبینیناپذیر است و مدت زمانی مشخصی ندارد. آقای صبا معتقد است که جغرافیای افغانستان بدون استثنا زلزلهخیز است. او زمینلرزه هرات را یک استثنا در شکستهگی هریرود میداند و احتمال میدهد که یک شکستهگی جدید در جنب گسل هریرود باشد. این مقام حکومت پیشین میگوید که افغانستان با فاجعه هرات و فاجعههای بزرگتر از آن روبهروست و از دید جهان فراموش و در حالت خود رها شده است.
۸صبح: داوودشاه صبا، وزیر پیشین معادن و والی هرات در حکومت گذشته، ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید. پس از زمینلرزه هرات، به جای رسیدهگی به متضرران، دامنه شایعات گسترش یافته و بر نگرانی بیشتر مردم افزوده شده است. برای جلوگیری از ایجاد ترس و اضطراب، بهعنوان نخستین پرسش میخواهیم از شما بشنویم که زمینلرزه چگونه اتفاق میافتد؟
صبا: از شما هم تشکر میکنم و به همه مصیبتدیدهگان عرض تسلیت دارم. درد، اندوه و رنج آسیبدیدهگان را احساس و درک میکنم که چه میکشند. در پاسخ به پرسش شما باید گفت که در چنین مواقعی، همانگونه که رساندن کمکهای عاجل برای مصیبتزدهگان بسیار مهم است، آگاهیدهی لازم و علمی نیز فوقالعاده اهمیت دارد. این امر سبب میشود مردم از ترس و وحشتی که هر حادثه طیبعی بهشمول زلزله ایجاد میکند، بتوانند تدابیر حداقلی و الزامی را اتخاذ کنند که از تلفات بیشتر جلوگیری شود و نیز رنج و درد مردم کمتر گردد. از نظر زمینشناسی، زلزله یک پدیده کاملاً طبیعی است. زمین در کل هشت کتله بزرگ دارد که به نام پلیتهای «تیکتونکی» یاد میشود. این کتلهها از داخل شکسته هستند و کتلههای کوچکتر را تشکیل میدهند.
جغرافیای افغانستان بدون استثنا، زلزلهخیز است. این جغرافیا توسط یک شکستهگی تا عمق ۷۰۰ کیلومتر به دو حصه کتلههای جنوب و شمال تقسیم شده است. این شکستهگی عمیق، دقیقاً در امتداد رودخانه هریرود است که از هرات شروع به پنجشیر، پامیر غربی و کانال چین متصل میشود. بناءً این شکستهگی یا خط گسیل همیشه فعال بوده و است. طرف جنوبی افغانستان، تعداد شکستهگیهای فعالتر داشته که بزرگترین آن، شکستهگی چمن – مقر است. این شکستهگی از چمن کویته پاکستان شروع و به کابل وصل میگردد که گوشه آخرش در قسمت غوربند با شکستهگی هریرود و پنجشیر وصل میشود.
افغانستان مستعد زلزله است. تمام نقاط افغانستان بدون استثنا زلزلهخیز است و مردم باید آگاه باشند که این جزوی از طبیعت سرزمین ماست. ما باید تدابیر خود را برای کم ساختن تلفات از طریق استحکامات در ساختوسازها انجام دهیم. گاهی فاصله بین زلزلهها زیاد است و مردم فراموش میکنند، چون حافظه تاریخی کوتاه است.
۸صبح: دانش زمینشناسی، زمان وقوع زلزله را پیشبینی کرده است؟
صبا: یک بخشی از علم زمینشناسی را زلزلهشناسی تشکیل میدهد. از نظر احتمالات، پیشبینی زلزله را نمیتوان ناممکن دانست، چون در تاریخ زلزلهشناسی، یک بار زلزلهای در دهه ۷۰ میلادی در چین پیشبینی شده است. پیشبینی زلزله، نیازمند مطالعات گسترده میدانی است. یک تیم متخصص باید در ساحه مشخص کار کند تا تشخیص بدهد که ممکن است زلزله اتفاق بیفتد یا نه. این هم در حد احتمالات است. جاپان و ایالات کالیفرنیای امریکا که روی شکستهگی قرار دارند، با آنکه از تکنالوژیهای پیشرفته برخوردارند، اما کسی در آنجا قادر به پیشبینی زلزله نیست. از سوی دیگر، هیچ زمینشناسی حاضر نیست بگوید که امشب یا فردا چاشت، زلزله رخ میدهد. وقوع زلزله، احتمالی است؛ احتمالی که ممکن به وقوع نپیوندد و در آن صورت تبعات اقتصادی، اجتماعی، روحی و روانی فوقالعاده بالای مردم وارد میکند. بهطور عملی پیشبینی زلزلهها بهخصوص در کشوری مثل افغانستان، ناممکن است. کسی که ادعای پیشبینی زلزله را میکند، یا معتقد به پیشبینی دیگران است، با فالبینی سروکار دارد. فالبینی با ساینس و علم سازوگار نیست. امیدوارم مردم بدانند که این آوازهها بیشتر باعث تشویششان نشود و جلو پخش اینگونه ادعاهای کاذب گرفته شود.
۸صبح: شما در جریان قرار دارید که فرانک هوگربیتس این روزها به نام دانشمند هالندی مشهور شده و مردم احتمال زلزلههای قوی را از زبان او نشر و پخش میکنند. آقای فرانک براساس چه مشاهدات و قواعدی وقوع زلزله را پیشبینی میکند؟ شیوهای را که او در پیش گرفته، با علم زمینشناسی سازگاری دارد؟
صبا: این آدم زلزلهشناس نیست، بیشتر بهشکل فالبین عمل میکند. شیر و خط همه در یک مرحله از زندهگی بازی کرده است. احتمال اینکه شیر شود یا خط، پنجاه در پنجاه است. احتمال اینکه امشب زلزله شود یا نشود، باز هم پنجاه در پنجاه است. این کار غیراخلاقی، نادرست و غیرانسانی است. هر کسی که در پخش و گسترش افکار بیمار این شخص سهم میگیرد، در حقیقت در ازدیاد رنج و درد مردم سهیم شده و نیز مرتکب گناه میشود.
۸صبح: پسلرزه چیست؟ آیا قابل تشخیص است که پس از یک زلزله چند پسلرزه رخ خواهد داد؟
صبا: وقتی یک شکستهگی در زمین ایجاد شد، دو کتله در مقابل همدیگر فشار میآورند و تا نقطه گسست انرژی زیاد رها میشود و زلزله صورت میگیرد. حال این دو کتله فوراً باهم جابهجا نمیشوند. باز یک مقدار فشار میآورند که تا به نقطه سکون و توازن میرسند. این تکانهای بعد از لرزه، پسلرزه یاد میشود. هر زلزله، پسلرزه دارد. ممکن پسلرزههای کوتاهمدت و کوچک یا بزرگ باشند. حتمی نیست که توان پسلرزه کمتر از لرزه اصلی باشد. ممکن کم یا بیشتر باشد. ممکن است پسلرزه ۱۰ روز متواتر صورت بگیرد و ممکن هم است یک یا دو هفته باشد. هیچکسی آن را پیشبینی کرده نمیتواند و لرزهها و پسلرزهها جزوی از پدیده طبیعی زلزله و کاملاً یک امر طبیعی هستند. مهم است که مردم بفهمند پیشبینی کردن ناممکن است و یک کار علمی نیست، اما از روی تجربه همه دریافتهاند وقتی که زلزله میشود، احتمال اینکه پسلرزهها در چند روز نزدیک زلزله صورت بگیرد، بیشتر است.
۸صبح: شما از هرات هستید و بهحیث والی این ولایت کار کردهاید. آشنایی و آگاهی لازم از بند سلما دارید. شایعه شده که این سد درز کرده و ممکن باعث فاجعه دیگری شود. در این مورد چه نظر دارید؟
صبا: بهتر است در این مورد با مسوولان آبیاری هرات یا متخصصان بخش، صحبت شود. هیچ سندی ندارم که تایید کنم این امر اتفاق میافتد یا نمیتوانم بگویم که این زلزله باعث ایجاد درز برای سد سلما شده نمیتواند. اما حدس میزنم این یک شایعه است و بیشتر برای نگرانی مردم صورت میگیرد.
۸صبح: با توجه به دانش زمینشناسی و ویژهگیهای شکستهگی یا خط گسل که به نام گسل هریرود یاد میشود، با این شدت و بزرگی پیشبینی میشد؟
صبا: نهخیر. دلیلش این است که زلزلههایی که در ساحههای هرات انجام شده است، معمولا در ارتباط به شکستهگی هریرود – پنجشیر واقع میشود و عمق آن شکستهگی بسیار زیاد است. زلزلههایی هم که اتقاق افتاده، بیشتر در عمق است. وقتی زلزله در عمق ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتری صورت میگیرد، انرژی تا سطح میرسد، زایل میشود و قدرت تخریبی کم دارد. انتظار وقوع زلزله در هرات از پنج ریشتر بیشتر وجود نداشت. از همین خاطر، این زلزله یک استثناست. شخصا تا هنوز اسنادی در این زمینه به دست ندارم که زمینشناسها به ساحه رفته باشند و سروی کرده باشند. از روی عکسهای هوایی و ستلایتی دیده میشود که این زلزله در یکی از جنبههای شکستهگی کوچکی که در جنب شکستهگی اصلی قرار دارد، قرار داشته است. حدس میزنم که یک شکستهگی جدید سوای شکستهگی هریرود باشد. به همین خاطر، یک اسثناست. عمق زلزله بسیار کم است. زلزله اول حدود سیزدهونیم کیلومتر عمق داشت و زلزله روز چهارشنبه ۱۰ کیلومتر عمق داشت که بسیار سطحی است. وقتی محراق زلزله در سطح باشد، انرژی فوقالعاده دارد و باعث ویرانی و تخریب میشود. زلزله در ساحهای انجام شد که خانههای مردم محروم بهشکل گِلی و گبندی ساخته شده بود که با خاک یکسان شد.
۸صبح: شما که از بزرگی این زلزله متعجب شدهاید و آن را با توجه به گسل هرات استثنا میشمارید، همزمان شایعهای در این زمینه وجود دارد که گویا انفجارات اتمی در این ساحه صورت گرفته است. این نگرانی چهقدر بهجا و منطقی است؟
صبا: انفجارات اتمی زیرزمینی را بعضی از کشورها انجام میدهند. اگر خدای نخواسته انفجار اتمی زیرزمینی صورت بگیرد، امواجی که از این طریق رها میشود، از نقط نظر علمی، موجی قابل تشخیص است و علاوه بر امواج زلزلهای مقداری «رادیشن» خواهد داشت که قابل ثبت است. از سوی دیگر، سروصدای جهان بلند میشود و این کار را به هیچ وجه کسی نکرده و فکر میکنم یک شایعه بسیار بد است. شخصاً آن را کاملا رد میکنم؛ چون وقتی انفجار زمینی صورت میگیرد، آنجا برمهکاری و کندنکاری میشود، چاه کنده میشود، وسایل و ابزارهای تخنیکی برده میشود. این سوزن نیست که انداخته شده باشد و این یک شایعه بسیار مسخره است.
۸صبح: شب گذشته مردم در غور نیز با وجود سردی هوا، در بیرون سپری کردند با درنظرداشت ویژهگیهای شکستهگی هریرود که در منطقه جبلالسراج با گسل چمن یکجا میشود، غور چهقدر زلزلهخیز است؟
صبا: همه نقاط افغانستان زلزلهخیز است. غور در کرانه رود هریرود یا شکستهگی هریرود قرار دارد؛ اما زلزلهای که در هرات صورت گرفته، از غور بسیار دور است. ولو اگر در این ساحه زلزلهای دیگر هم صورت بگیرد، انرژیاش تا وقتی به غور میرسد، از بین میرود و ممکن تنها زلزله احساس شود. قدرت تخریبی ندارد. با اطمینان میگویم که از این زلزله آسیبی به مردم غور نخواهد رسید و از لحاظ نگران نباشند. در آینده ممکن زلزله صورت گیرد، اما چیزی نمیتوان گفت؛ چون از گذشتهها اطلاعی در این زمینه وجود ندارد.
متاسفانه حوادث طبیعی در ادبیات کهن ما هم چندان بازتاب نیافته است. تنها بابر که یک نابغه بود و طبیعت را بسیار زیاد دوست داشت، خاطرات خود را از یک زلزله در کابل ثبت کرده است. دیگر هیچ اثری در این زمینه وجود ندارد. جغرافیانویس مشهور، البیرونی، جغرافیای هند را نوشته کرده است. در تاریخ بیهقی نیز از حوادث طبیعی چیزی دیده نمیشود. جوزجانی و دیگران نیز در مورد چیزی نگفتهاند. در آثاری که از ساحه غرب افغانستان یعنی غور و هرات باقی مانده، اشاره به چنین حادثههایی نشده است. به همین خاطر، نمیدانیم که چه حوادثی در کجا و در چه زمانی در این منطقه صورت گرفته است. ثبت زلزلهها در افغانستان بیشتر از ۶۰- ۷۰ سال قبل است به استثنای بابرنامه که از کابل است. بناءً از نظر زمینشناسی، زلزلههایی که قبلاً به وقوع پیوسته، در آینده نیز اتفاق خواهد افتاد. بنابراین مردم که نو خانه میسازند، متوجه این امر باشند و تلاش کنند که خانههایشان از استحکام بیشتر برخوردار باشد؛ چون یگانه راه پیشگیری از تلفات، استحکام ساختمان است.
۸صبح: شما اشاره کردید که افغانستان مستعد زلزله است و در گزارشهای جهانی هم میخوانیم که احتمال رخ دادن زلزله بین ۶ تا ۷ ریشتر بهطور اوسط در سال در افغانستان وجود دارد. تدبیر چیست و چه کار باید کرد که در موقع بحران، دستپاچه نشد؟
صبا: این یک امر طبیعی است که انسانها در وقوع فاجعهها رفتارشان کمتر عقلانی است و بهشکل گروهی رفتار میکنند. بهطور مثال یک فرد که کاری را در چنین مواقع انجام داد، همه آن را تکرار میکنند. مصداق بارز سخن، صحبتهای فرد هالندی است که همه آن را نشر و پخش میکنند که از این کار باید جلوگیری شود. راهکار این است که ساختمانهای جدیدی با معیارهای زلزلهسنجی دیزاین شود، به رغم مصارف زیاد باید این کار صورت بگیرد. روی شاروالیها فشار آورده شود تا کدهای ساختمانی را مراعات و کنترل کنند و از ساختن خانههای گنبدی و گِلی تا حد ممکن جلوگیری شود.
۸صبح: گفته میشود در توزیع کمکها، بیمدیریتی طالبان و ضعف سایر نهادها برجسته است و مردم طرفدار ایجاد یک کمیته مردمی هستند. در این مورد نظرتان با توجه به تجربهای که از کار مردمی در هرات دارید چیست؟
صبا: متاسفانه در افغانستان دولتی وجود ندارد. ساختار دولت به معنای واقعی کلمه حقوق و سیاسی فروپاشیده است. ما با سلطه یک گروه سیاسی – نظامی مواجه هستیم. کمیتههای مردمی اگر اجازه داد شود، اقدام بسیار مناسب و خوب است. گروه حاکم اگر دلسوزی به مردم دارد، به نهادها اجازه بدهد که مردم به درد خود برسند. محدودیت وضع نکنند و همکاری کنند. این وضعیت دوام نخواهد و کرد و مردم فراموش نخواهند کرد.
۸صبح: بهعنوان یک اندیشمند در عرصه زمینشناسی که تجربه کار در معادن و رهبری ولایت هرات را دارید، برای هراتیان چه گفتنی دارید؟ چه کار کنند که از این سراسیمهگی رهایی یابند؟
صبا: خواستم این است که در این لحظههای دشوار در کنار هم باشیم و از همدیگر حمایت کنیم. سخاوتمند باشیم، چون دنیا در گذر و عمر کوتاه است. افغانستان با این فاجعه و فاجعههای بزرگتر مواجه است. دنیا مشغول فاجعههای انسانی دیگر است که افغانستان تقریبا فراموش شده است. با وجود این، از سخاوتمندی بعضی از کشورها به شمول ایران، اوزبیکستان و قزاقستان که کمکهایشان را در لحظههای سخت به مردم فرستادند، هر چند بسیار ناچیز است، اما سپاسگزاریم. مهم این است که ما باید به داد خود برسیم. مردم از سراسر افغانستان با هرات توجه کردهاند. آرزو دارم دست مهربانی نباید کوتاه شود و در کنار هم باشیم.
۸صبح: آقای صبا ممنون.
صبا: تشکر از شما