زمین با سرعت بیشتری نسبت به هر زمان ديگری در حال گرم شدن است و انسانها نقش مهمي در اين روند ايفا كردهاند. تغییرات اقلیمی بهعنوان عامل «تکثیرکننده تهديدات» عمل ميكند. این تغییرات مستقیماً باعث جنگ و نزاع نميشود، اما ميتواند به بيثباتي منطقهای، گرسنهگي، فقر و جنگ دامن بزند. كمبود آب و غذا، بیماریهای ساری، تنشها در خصوص منابع و تعداد آوارهگان بلای طبیعي را نیز افزایش میدهد. تمامي اينها بار اضافي بر اقتصادها، جوامع و نهادهای سراسر دنیا تحمیل ميكند.
پیشبینیها نشاندهنده آن است که طي ده سال آينده بسیاری از كشورهای منطقه با مشکلات آبي مانند خشکسالي، سیل و كیفیت ناچیز آب مواجه خواهند شد. كشورهای ضعیف به دلیل ناتواني در تحمل شوکهای ناگهاني خشکسالي و فشارهای طولانيمدت كاهش محصولات زراعتی، با خطر فروپاشي و افزايش تنشهای منطقهای مواجه ميشوند. بنابراین، تغییر اقلیمی نهتنها يک معضل جهاني، بلکه تهديدی برای امنیت انسانی همه كشورها بهويژه كشورهای در حال توسعه مانند افغانستان بوده که برنامههای سازگاری و تطبیق و مقابله با شرايط ياد شده در آنها ضعیف است.
«امنیت انسانی» عبارتی است که نخستین بار برنامه توسعه ملل متحد در 1994 به آن توجه کرد. این مفهوم میکوشد امنیت مردم را تضمین کند، نه فقط امنیت کشورها را. در تفکر سنتی، امنیت مربوط به قدرت نظامی ملی بوده است؛ اما در قرنی که ممکن است محیط زیست ما را بسازد یا ویران کند، امنیت انسانی نیز معنا مییابد. ما، به گفته کوفی عنان، دبیر کل سابق سازمان ملل متحد، در محاصره «مشکلات بدون مرز» قرار داریم. مشکلاتی که روشها و رویکردهای «امنیت ملی» برای آنها راه حل اساسی ارایه نمیدهد. گاهی اصلاً راه حلی ندارد.
وضعیت تغییرات آب و هوايي در افغانستان
براساس شکل (1) روند افزايش قابل توجه جمعیت كشور كاملاً مشهود است. طي 20 سال اخیر رشد جمعیت كشور از مقدار میانگین بلندمدت و طبیعي خود بیشتر بوده است. روش کنونی استفاده منابع آبی توسط شهروندان که میراث ملی افغانستان است، قابل ادامه و دوام نیست. افغانستان مانند بسیاری از کشورهای دیگری که دارای منابع طبیعی سرشاری هستند، از روشی برای توسعه استفاده کرده که بر منابع تجدیدناپذیر آن فشار آورده و روی منابع قابل تجدید خود سرمایهگذاری نکرده است.
براساس اطلاعات بارندهگی ثبت شده در مراکز هواشناسي كشور، میزان سالانه بارندهگی برابر با 250 ملیمتر است كه نسبت به برنامهریزی بلندمدت 3.7 درصد كاهش را نشان ميدهد. از آنجایی که منابع اصلي آب در افغانستان، باران و برف است، مقدار بارندهگی در سال 163 میلیارد مترمکعب تخمین شده است که از جمله 57 میلیارد مترمکعب آن را آبهای سرزمینی و 18 میلیارد مترمکعب را آبهای زیرزمینی تشکیل میدهد. متباقی تبدیل به بخار و جذب خاک میشود و مقداری در وجود اجسام زنده و سایر ملحوظات طبیعی ذخیره میگردد. از این جمله هم 31.2 میلیارد مترمکعب آب در سال خارج از مرزهای كشور جاری شده و بر آبهای همسایهها افزوده ميشود. این در حالی است که سکتور زراعت در افغانستان با 80 الی 85 درصد بزرگترين و مهمترين مصرفكننده آب به شمار ميرود و بیش از 85 درصد اتلاف منابع آب به دلیل عدم استفاده از تکنولوژیهای پیشرفته آبیاری در اين بخش صورت میگیرد. در صورتی که این آبها مدیریت نشود، این نوع خطر با هیچ خطر دیگر قابل مقایسه نخواهد بود و میلیونها شهروند مجبور خواهند شد از نواحی اطراف کوچ کنند. در اين قسمت اثرات تغییر اقلیم بر بخشهای مختلف از جمله منابع آبي، زراعتی و امنیت انسانی پايدار در افغانستان پرداخته شده است.
اثرات تغییر اقلیم بالای منابع آبی
هر تغییری در اقلیم، روی عناصر هیدرولوژی اثر ميگذارد. از آنجایی که پديده تغییرات اقلیم و گرم شدن جهان در آينده نهچندان دور بر بسیاری از جنبههای زندهگي بشر تاثیر خواهد گذاشت، بررسي اين موضوع و اثرات آن بر زندهگي انسان، قشر وسیعی از دانشمندان رشتههای مختلف علمي را درگیر خود ساخته است. يکي از بخشهای بسیار بااهمیت در زندهگي بشر و همه موجودات زنده روی اين كره خاكي كه ناگزير در اثر پديده مذكور دچار تحولات و مسایل فراوان و پیچیدهای خواهد شد، منابع آب است. این تغییرات اقلیمی، هوای خشکتر و داغتری را به افغانستان میآورد که تبخیر و تعریق را افزایش خواهد داد.
در اینجا میخواهم به شهر پرجمعیت کابل اشاره کنم؛ شهری با اهمیت فراوان برای آرامش روحی و فرهنگی. سطح آب این شهر براساس گزارش اداره ملی تنظیم امور آب، در سال گذشته 12 متر کاهش یافته است. در حالی که استفاده بیرویه آب و افزایش نفوس در این شهر نگرانکننده است و مصرف سالانه آب در شهر کابل 100 میلیون مترمکعب تخمین زده شده است، 50 درصد آن دوباره تغذیه میشود. به این دلیل، روند هشداردهنده برای فشار آب را در شهر کابل داریم.
روند دیگر، تقاضای آب است. این روند بیوقفه در جهت مخالف در حرکت است. با روندهای کنونی رشد جمعیت، پیشبینی شده که جمعیت افغانستان تا سال 2030 به بیش از 46 میلیون نفر برسد. با این تعداد برای تامین تقاضای فزاینده خود به آب اضافی دیگر در هر سال نیاز خواهیم داشت. اینجا است که کمبود آب بزرگترین خطر طولانیمدت ما است؛ زیرا هنگامی که بعضی از این ساحات آبدار غیرقابل استفاده شود، بسیاری از بخشهای کابل ممکن است غیرقابل سکونت شود و پیامدهای آن ویرانگر خواهد بود. بنابراین، ضرورت مبرم است تا در شیوه و رویکرد مدیریت آب کاملاً تجدید نظر شود. باید برخورد با آب را بهعنوان منبعی رایگان و تمام نشدنی، متوقف کنیم.
اثرات تغییر اقلیم بالای زراعت
افزايش درجه حرارت پیشبیني شده در اثر تغییرات اقلیم باعث كاهش باروری برنج، نارسي گندم و كاهش جوانهزني کچالو ميشود. از طرفي، تغییرات آب و هوايي با كاهش میزان و زمان بارش، براساس دادههای تاريخي، باعث كاهش تولید گندم و پنبه ميشود. این امر، نشاندهنده آسیبپذیری سکتور زراعت افغانستان در برابر پديده تغییر اقلیم است. از آنجایی که تغییر اندک درجه حرارت سبب دامن زدن به خشکسالي، تاثیر در اكوسیستمها و فعالیتهای زراعتی میشود، دهقانها بايد سازگار شوند و عملیات زراعتی در بسیاری از مناطق با تغییر نوع كشت و كشت محصولات مقاومتر نسبت به گرما و خشکسالي، ادامه داده شود. دهقانها نهتنها از طريق تغییر نوع كشت، بلکه از طريق چگونهگي كشت هم ميتوانند به تعديل شرايط اقلیمي كمک كنند.
تجربهها نشان ميدهد در مناطقي كه الگوهای فوق اجرا شده است، دهقانها از منابع آبي پايدارتر و مطمینتری برخوردار بوده و خسارات كمتری ديدهاند.
اثرات تغییر اقلیم بالای امنیت انسانی
امنیت انسانی، از مفاهیمی است که در تلاش برای فرارفتن از مفهوم سنتی امنیت و امنیت ملی مطرح شده است. در مورد تعریف امنیت انسانی، اجماع نسبی جامع وجود دارد که شامل حراست از هسته حیاتی همه افراد بشر در مقابل تهدیدات شایع، سازگار با کمال و شکوفایی بلندمدت انسانها میشود. از آنجایی که دانشمندان معتقدند حد اوسط درجه حرارت کره زمین تا سال 2100 بین 1 تا 6 درجه سلسیوس افزایش مییابد، گرم شدن زمین به زندهگی انسانها آسیبهای فراوانی میزند.
تأمین امنیت انسانی همواره يکي از وظايف اصلي تمام حکومتها در قبال مردمانشان بوده و بيتوجهي به آن در چند سال گذشته بازتابهای مختلف سیاسي، اقتصادی و اجتماعي را به همراه داشته است. به دلیل افزايش مداوم جمعیت افغانستان و در كنار آن اثرات منفي تغییرات اقلیمي، نیاز به مواد غذايي نیز با سرعتي شگرف افزايش مييابد. نميتوان بدون پايداری نظامهای طبیعي و زيستمحیطي، به امنیت انسانی کامل دست یافت. خطراتي كه پايداری را تهديد ميكنند، مانند رشد بيرويه جمعیت، جنگلزدايي، فرسايش خاک، تهي شدن منابع آب زيرزمیني، وقوع سیلابها، موجهای گرمايي و سرمايي، بارشهای نامنظم، خشکسالي، آلودهگي هوا، انتشار گازهای گلخانهای، نابودی گونههای گیاهي و جانوری و آلودهگي شديد منابع آب در اثر مصرف بيرويه نهادههای زراعتی، فرايندهايي هستند كه امنیت انسانی جامعه را نیز تهديد ميكنند. بنابراين در راستای تحقق و رسیدن به يک امنیت انسانی پايدار در هر كشوری برنامهريزی و شناخت وضعیت آب و هوايي آن كشور در طي سالهای آينده جزو ضروريات تحقیقاتي آن كشور به شمار ميآيد. در صورت عدم برنامهريزیهای درست و دقیق، امنیت انسانی در آينده دچار مشکلات اساسي خواهد شد كه ميتواند سلامت مردم و امنیت ملي را بهطور غیرقابل جبراني به مخاطره اندازد.
سخن آخر
امروزه مشاهده ميشود که در هر گوشه کشور پديدههای آب و هوايی مانند سیل، خشکسالی و توفان افزايش يافته و به تهديدی روزمره علیه منابع آبی و امنیت انسانی تبدیل شده است. همچنین این مساله سبب تحولهای اقتصادی منفي و آشوبهای اجتماعي بوده است. این تغییرات، تغذيه و سلامت روستاییهای افغانستان را تهديد ميكند و ميتوانند ذخاير غذايي را نابود كند. اين امر ميتواند باعث شود که میلیونها شهروند برای تولید يا خريد مواد غذايي كافي، توانايي لازم را نداشته باشند. قسمی که مسایلي چون قحطي و كمبود غذا، كمبود آب آشامیدني سالم، شیوع بیماریها و افزايش بلاها طبیعي به واسطه پديده تغییر اقلیم بوده و خواهد بود، تغییر اقلیم سبب ايجاد ناامني و عدم امنیت برای دولتها و افراد نیز میشود. فهم اين پیامدها، برای سیاستگذاران حایز اهمیت است و عدم پذيرش و بیتوجهی به آن، خطرات جدی ملي، داخلي و نظامي را در پی خواهد آورد. با تجدید نظر در مورد شیوه مدیریت آب کشور، احیای جنگلهای بیشتر، افزایش انرژی خورشیدی، بادی و آبی، حمایت از دهقانها، مدرنیزه کردن زراعت، راهاندازی برنامههای علمی و تحقیقی جامع در بخشهای تغییرات اقلیم، افزایش برنامههای آگاهیدهی از طریق رسانههای جمعی، تقویت و توسعه مراکز هواشناسی و بالا بردن ظرفیتهای ادارات مربوطه از طریق جذب افراد متخصص در سالهای آینده، میتواند آسیبپذیری کشور را در مقابل تاثیرات این پدیده کاهش دهد.