در این نوشته تلاش میشود که با استفاده از مفاهیم مکتب امنیتی کپنهاگ، وضعیت امنیتی مناطق پیرامون افغانستان را به بررسی بگیریم. پس از روی کار آمدن طالبان در 15 آگست 2021، امنیت منطقه دستخوش تحول و دگردیسی شده است. بهقول بری بوزان، نظریهپرداز امنیت منطقهای، افغانستان بهصورت سنتی یک کشور «عایق» است. منظور بوزان این است که افغانستان در هیچکدام از مجموعههای امنیتی منطقهای (آسیای مرکزی، خاور میانه، غرب آسیا و جنوب آسیا) حضور ندارد و یک کشور عایق[1] است. از سویی هم، بوزان معتقد است که افغانستان همواره از دینامیکهای امنیتی که در منطقه وجود دارد، متاثر میشود و در مقابل این دینامیک/ پویشهای امنیتی واکنش ندارد؛ اما پس از 15 آگست یک دگردیسی در این وضعیت بهوجود آمده است. فرض ما بر این است که پس از 15 آگست مناطق پیرامون افغانستان از دینامیسمهای امنیتی که در درون افغانستان اتفاق افتاده است، متاثر شدهاند. در این نوشته تلاش بر این است که این فرضیه را به بوته آزمایش گرفته و همچنان دگردیسی امنیتی را در این مناطق به بررسی بگیریم.
برای فهم بهتر مساله، در نخست لازم است تا تعریف سادهای از نظریه مجموعه امنیت منطقهای داشته باشیم. این نظریه بخشی از مکتب امنیتی کپنهاک میباشد که بری بوزان و الی ویور بنیانگذاران اصلی این مکتب هستند. بوزان در دو کتاب «مردم، دولتها و هراس» و «مناطق و قدرتها» نظریه مجموعه امنیت منطقهای را چنین شرح میدهد:
آنجا که سطوح تحلیلی ملی و بینالمللی نمیتوانند برای تجزیه و تحلیل مسائل مربوط به مناطق مناسب باشند، لذا وجود یک سطح تحلیل میانه برای این منظور ضروری خواهد بود. خود وی، منظور از ارایه سطح تحلیل میانه را تلاشی برای پر کردن شکاف میان سطح دولت و سیستم (نظام بینالملل) میداند. [2]بهعبارت دیگر، یک «مجموعه امنیتی منطقهای» گروهی از کشورها را شامل میگردد که وابستهگی متقابل امنیتی میان آنان به حدی است که امنیت ملی آنان را نمیتوان جدا از یکدیگر فرض کرد. بهصورت کلی، کشورهایی که در یک حوزه جغرافیایی قرار دارند و از دینامیکهای امنیتی یکدیگر تاثیر میپذیرند، در یک مجموعه امنیتی قرار دارند[3].
افغانستان از کشور عایق تا عضو مجموعه امنیتی جنوب آسیا
در میان پژوهشگران امنیت منطقهای، درباره جایگاه افغانستان در مجموعههای امنیت منطقهای، دیدگاه مشترک وجود ندارد. بری بوزان، افغانستان را یک کشور عایق میداند که در میان چندین مجموعه امنیتی قرار گرفته است و عضو هیچ یکی از این مجموعههای امنیتی نیست. محمد موسا جعفری[4] معتقد است که تحولات پس از 11 سپتامبر سال 2001 سبب گردید که افغانستان از وضعیت عایق خارج شود و بهسمت مجموعه امنیتی جنوب آسیا برود. تعامل نزدیک ایالات متحده با پاکستان در قضیه افغانستان، حضور هند و عضویت افغانستان در سارک، همه دال بر این موضوع هستند. میرویس بلخی در کتاب افغانستان و منطقه مینویسد که افغانستان بخشی از مجموعه امنیتی غرب آسیا یا خاور میانه است. او تاکید میکند که متاثر شدن افغانستان از تحولات خاور میانه بهخصوص رقابت عربستان سعودی و ایران سبب گردیده است که افغانستان جزو این منطقه شود.
در شرح نظریه مجموعه امنیتی منطقهای نیز چنین بندی وجود ندارد که یک کشور تا ابد در یک وضعیت میماند و این امکان وجود دارد که یک کشور از وضعیت الف به وضعیت ب حرکت کند. نمونه بارز این مساله، تغییر وضعیت عایق افغانستان است. افغانستان پس از تحولات 11 سپتامبر بهسمت مجموعه امنیتی جنوب آسیا رفت و حالا پس 15 آگست 2021 شاهد هستیم که افغانستان دوباره به وضعیت عایق برگشته است. نمونه دیگر این مساله ترکیه است. ترکیه بهلحاظ طبیعی عضو و بخشی از مجموعه امنیتی بالکان است و برای دههها این کشور در روندهای امنیتی این مجموعه نقش داشته است؛ اما پس از تحولات موسوم به بهار عربی در سال 2011، این کشور بهسمت مجموعه امنیتی خاور میانه حرکت کرده و در حال حاضر یکی از مهمترین بازیگران امنیتی این منطقه است.
متاثر بودن از پویشهای امنیتی منطقه
تا پیش از 15 آگست 2021 و روی کار آمدن طالبان در افغانستان، همه پژوهشگران امنیتی باور مشترک داشتند که افغانستان از پویشهای امنیتی منطقه متاثر میشود و در عوض، نمیتواند دوباره تاثیر بگذارد. این موضوع از سال 2001 تا 2021 بهخوبی مشاهده شده بود. افغانستان از رقابت هند و پاکستان در سطح منطقه جنوب آسیا تاثیر میپذیرفت اما دوباره نمیتوانست تاثیر بگذارد. بههمین شکل، افغانستان از رقابتهایی که در درون مجموعه امنیتی خاور میانه وجود داشت، متاثر میشد. اما پس از 15 آگست 2021، ما شاهد یک دگردیسی در این وضعیت هستیم. از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان، امنیت منطقهای متاثر از تحولات درونی افغانستان شده است. این موضوع از 2001 تا 2021 برعکس بود. افغانستان از پویشهای امنیتیای که در پیرامون این کشور جریان داشت، متاثر میگردید؛ اما حالا منطقه از پویش امنیتیای که در افغانستان اتفاق میافتد، متاثر میگردد:
1- نخست، پویش امنیتیای که منطقه را پس از 15 آگست متاثر ساخت، خروج ایالات متحده از منطقه بهعنوان قدرت نظمدهنده بود. حضور 20 ساله ایالات متحده در افغانستان نظم امنیتی و توازن را در منطقه ایجاد کرده بود. اما خروج ایالات متحده از افغانستان نظم و توازن امنیتی منطقه را نیز برهم زد. پس از خروج ایالات متحده، چین، روسیه و ایران که همه رقبای آن کشور حساب میشوند، در منطقه فعالتر شدند.
2-پس از 15 آگست وضعیت امنیتی در پاکستان نیز متحول شده است. برعکس آنچه که سیاستگذاران پاکستانی توقع داشتند که «با آمدن طالبان وضعیت امنیت بهتر خواهد شد» اما با روی کار آمدن طالبان وضعیت امنیتی پاکستان بدتر شده است. روابط درهمتنیده و چندلایه طالبان افغانستان و تحریک طالبان پاکستان، مهمترین عامل ناامنی بیپیشینه در پاکستان است. حضور طالبان در افغانستان این اعتماد بهنفس را به تیتیپی داده است که آنها نیز میتوانند با پیکارجویی در پاکستان یا مناطق قبایلی بهقدرت برسند. تلفات نیروهای نظامی پاکستان از 15 آگست 2021 بدینسو چند برابر شده است. ارتش پاکستان میگوید که تیتیپی از وسایل نظامی پیشرفتهای که از ایالات متحده در افغانستان برجا مانده است، استفاده میکند.
3- کشورهای آسیای مرکزی نیز گوش به زنگ هستند؛ چون خطر بنیادگرایی و تروریسم در نزدیکی آنها پرسه میزند. کشورهای آسیای مرکزی بهشدت نگران گسترش داعش در افغانستان و مرزهای شمالی این کشور هستند. از سویی هم، ظرفیتهای بالقوه بنیادگرایی در آسیای مرکزی نیز وجود دارد و این موضوع نگرانی این کشورها را تشدید کرده است.
4- سلاحهای برجامانده از ایالات متحده و ارتش افغانستان حالا به کشمیر و غزه رسیده است. حدود چند ماه پیش، رسانههای اسراییلی گزارش دادند که سلاحهای امریکایی در نوار غزه در دسترس گروه حماس قرار دارد. پیش از آن نیز رسانههای هندی از دیدهشدن سلاحهای امریکایی نزد گروههای شورشی در کشمیر خبر داده بودند.
5-یکی دیگر از تحولاتی که پس از 15 آگست تشدید یافته است، درگیریهای مرزی میباشد. گروه طالبان حداقل تا کنون 20 بار با همسایههای افغانستان وارد درگیری شدهاند که در نوع خودش، بیسابقه است.
6- ششمین دگردیسی امنیتی که پس از 15 آگست رخ داده است، مهاجرت گسترده افغانستانیها به ایران و پاکستان بوده است. معضل مهاجران رفته رفته دارد به یک چالش برای منطقه مبدل میشود
7- یکی از دیگر مفاهیم کلیدی مکتب امنیتی کپنهاگ، امنیتی شدن یا امنیتی سازی یک مساله غیرامنیتی است. از 15 آگست 2021 بدینسو مساله آبها که یک مساله غیرامنیتی است، به یک مساله امنیتی مبدل شده است. تقسیم آب رود هیرمند با ایران و کانال قوشتپه با اوزبیکستان از دینامیسمهای جدید امنیت منطقهای هستند که روی کلیت امنیت منطقه تاثیر میگذارد.
با استناد به این هفت موضوع، میتوان چنین نتیجهگیری کرد که تحولات افغانستان بر امنیت منطقهای تاثیر میگذارد و پویشهای امنیتی منطقهای متاثر از تحولات داخلی افغانستان است. در کل، قدرتگیری دوباره طالبان در افغانستان سبب ناامنی در منطقه بهویژه در جنوب آسیا گردیده است. این دگردیسی امنیت در حال حاضر تنها در جنوب آسیا قابل مشاهده است، اما در آینده نزدیک امکان این وجود دارد که دینامیکهای ضد امنیتی در سراسر منطقه تسریع شود.
[1] Insulator
[2] Buzan, B., & Wæver, O. (2003). Regions and Powers: The Structure of International Security.
[3] Buzan, Barry. (1983). People, states, and fear: the national security problem in international relations. Brighton, Sussex: Wheatsheaf Books.
[4] جعفری، محمد موسی (1390). حضور افغانستان در مجموعه امنیتی منطقه جنوب آسیا و تاثیرآن بر خروج از وضعیت عایق پس از حادثه 11 سپتامبر. وزارت خارجه افغانستان.