دولت موقت پاکستان به رهبری انوارالحق کاکر، جدیترین اقدامی که در دوره حاکمیت خود روی دست گرفته، اخراج اجباری گروهی مهاجران افغان است. پیش از آغاز رسمی این روند، برای چند ماه پیوسته از شبکههای خبری و رسانهای تبلیغاتی در این مورد نشر شد تا جامعه از لحاظ ذهنی برای چنین پیشآمدی آماده شود؛ امری که در تاریخ پاکستان سابقه نداشته است. ضربالاجلی که دولت موقت پاکستان برای خروج اختیاری مهاجران بدون سند افغان تعیین کرده بود، پایان اکتوبر 2023 بود. از آن بعد، بهخصوص از 15 سپتامبر که روند بازداشت و اخراج گروهی مهاجران تشدید شد، تا 13 جنوری 2024 حداقل 520 هزار مهاجر خاک پاکستان را ترک کردهاند. بخشی از این افراد در روزهای پایانی ضربالاجل دولت پاکستان به افغانستان برگشتند، در حالی که چارهای نداشتند و این تصمیم را از سر اجبار گرفتند. بخشی دیگر اما مستقیم توسط پولیس پاکستان بازداشت و سپس اخراج شدهاند.
همسایه غربی افغانستان، ایران، نیز روند بازداشت و اخراج مهاجران افغان را تشدید کرده است. در سال گذشته میلادی زمانی که پاکستان روند بازداشت و اخراج مهاجران افغان را کلید زد، ایران که از دههها پیش این روند را پیگیری کرده، بازداشت و اخراج مهاجران افغان را بهصورت کمپیشینه تشدید کرده است. آن عده مهاجران افغان مقیم ایران که مدارک سفر و اقامت ندارند، حتا اگر خودشان بخواهند به کشور برگردند، باز هم مجبورند خود را به پولیس ایران معرفی کنند تا توسط آنها به اردوگاههای مهاجران منتقل شوند و سپس اخراج گردند. یک مقام دولت ایران سال گذشته اعلام کرد که در سال 1401 خورشیدی این کشور بیش از یک میلیون مهاجر را اخراج کرده و در شش ماه اول سال جاری خورشیدی بیش از 558 هزار تن را. البته این آمار قبل از آنکه پاکستان و ایران بهصورت همزمان فشارها بر مهاجران افغان را تشدید کنند و روند اخراج را سرعت دهند، ارایه شده است. پس از آنکه این روند تسریع شد، صدها هزار تن دیگر در ماههای اخیر اخراج شدهاند. به تاریخ 10 فبروری هم یک مقام دولت ایران اعلام کرد که طی 15 روز گذشته، بیش از 20 هزار مهاجر افغان را اخراج کردهاند.
به نظر میرسد که روند بازداشت و اخراج اجباری مهاجران افغان از پاکستان و ایران پس از این نیز با شدت زیاد ادامه مییابد. دولت پاکستان که با مشکلات عدیده سیاسی و اقتصادی دستوپنجه نرم میکند، برای اینکه اذهان جامعه را درگیر یک مساله جانبی بسازد، دست به اخراج گروهی مهاجران میزند. البته این میتواند یکی از دلایل باشد. انوارالحق کاکر، نخستوزیر موقت پاکستان، در آستانه برگزاری انتخابات عمومی در این کشور از سیاست اخراج مهاجران دفاع کرد و گفت که دولت آینده نیز باید همین روند را ادامه دهد. دولت ایران هم به دلیل مشابه، این روند را ادامه خواهد داد.
اوچا، دفتر هماهنگکننده کمکهای بشردوستانه سازمان ملل متحد، دیروز گفت که در سه ماه گذشته حدود 500 هزار مهاجر افغان از پاکستان به کشور برگشتهاند و احتمال دارد در ماههای آینده نیز نزدیک به 500 هزار تن دیگر به جمع آنان افزوده شوند. آمارهایی که دولت ایران نشر میکند، نیز در مواردی بسیار نزدیک به آمار بلند اخراج از پاکستان است. حتا زمانی که از نظر آنها این روند بهصورت عادی پیش میرود، روزانه بیش از یک هزار مهاجر افغان را اخراج میکنند. از سویی، در امتداد مرزها ماینگذاری کردهاند که ورود مجدد افغانها به ایران را پرمخاطره ساخته است. همین دیروز دو مهاجر افغان هنگام عبور از مرز با ماین برخوردند و جان دادند.
دولت پاکستان اعلام کرده که حداقل 1.7 میلیون افغان فاقد مدرک را اخراج میکند. دولت ایران هم دستکمی از پاکستان در این امر ندارد. بنابراین، احتمال اینکه افغانستان با برگشت حداقل سه میلیون مهاجر مواجه شود، وجود دارد. بازگشت این حجم از مهاجران، در وضعیتی که اقتصاد افغانستان سخت وابسته به بستههای دالر امریکاست، شرایط اقتصادی کشور را بهشدت دشوار میسازد. بازگشت میلیونها مهاجر در حالی که دولت قانونی و مسوول هم وجود ندارد، هم بر وضعیت اقتصادی کل کشور تاثیر میگذارد و هم این خانوادهها را در معرض فقر شدید قرار میدهد. اکثر کسانی که از پاکستان اخراج شدهاند و یا اخراج خواهند شد، با خانوادههای خود در آن کشور زندهگی میکردند و برای خود کاروباری دستوپا کرده بودند. دولت پاکستان در هنگام اخراج آنها، اجازه نمیدهد که بیش از 50 هزار کلدار را با خود انتقال دهند؛ کمتر از 200 دالر امریکایی. باقی سرمایههای آنها در پاکستان جا میماند که احتمالا توسط دولت این کشور مصادره میشود. مهاجرانی که از ایران اخراج میشوند، نیز عموما کارگر هستند. تعدادی از آنها با خانوادههای خود در آنجا زندهگی میکنند که در کارهای ساختمانی و زراعتی مشغول هستند. بخشی دیگر، افرادیاند که به تنهایی برای کارگری به آنجا رفتوآمد میکنند. کارگران افغان در ایران، هزینههای صدها هزار خانواده را در افغانستان تامین میکنند. اگر آنها اخراج شوند و با سختگیریها و کاشت ماین در مرزها دیگر نتوانند به آنجا بروند، اقتصاد این خانوادهها به زیر صفر سقوط میکند.
در وضعیتی که افغانستان از بحران اقتصادی ناشی از سقوط دولت رنج میبرد و اکثر قاطع نفوس آن به حمایت سازمانهای بینالمللی نیاز دارند و خط فقر نیز بلندتر از سقف خانوادههای اکثر شهروندان است، برگشت میلیونها مهاجر اقتصاد شکننده کشور را به پرتگاه نزدیکتر میسازد. در حالی که بیکاری در افغانستان بیداد میکند، افراد اخراجشده از ایران و پاکستان هم به دلیل اینکه سرمایهای ندارند و نمیتوانند کارآفرینی کنند، به خیل بیکاران اضافه میشوند.
از جانبی، بخشی از خانوادهها به این هدف به کشورهای همسایه مهاجرت کردهاند که از تهدیدات طالبان در امان بمانند. آنها پس از اخراج، با خطرات جانی مواجه هستند. تعدادی دیگر به این هدف رفتهاند که دخترانشان بتوانند آموزش ببینند و چراغ دانش در میان زنان خاموش نشود. برگشت اجباری آنها، صدها هزار دختر دیگر را از آموزش محروم میکند. در کنار آن، همه افراد اخراجشده مجبور میشوند رنج زندهگی زیر حاکمیت طالبان را نیز بر دوش بکشند، محدودیتهای دستوپاگیر و غیرانسانی این گروه را تحمل کنند و آزادیها و حقوق خود را از دست بدهند.