هرچند مقامهای بلندپایه طالبان بر رعایت عفو عمومی تأکید دارند و از شهروندانی که به کشورهای دیگر جهان بهویژه ایران و پاکستان پناه جستهاند میخواهند به وطن برگردند، اما این پناهجویان هنوز هم نگران برگشت به کشورند. شماری از پناهجویان ادامه زندهگی رقتبار در دیار غربت را به «عالم برزخ» تشبیه میکنند و برگشت به کشور زیر اداره طالبان را «استقبال از مرگ» میخوانند. آنان از دولتهای ایران و پاکستان میخواهند تا زمینه اقامت درازمدت برای آنان فراهم شود و از برگشت اجباری آنان به افغانستان جلوگیری صورت بگیرد .
منصور (نام مستعار) یکی از خبرنگاران افغانستان است که به دلیل مشکلات امنیتی به ایران پناه برده است. او در صحبت با روزنامه 8صبح میگوید تا زمانی که اداره امور کشور به دست طالبان باشد، به هیچ قیمتی حاضر نیست برگردد. منصور میافزاید: «من خوش نیستم در این کشور باشم، اما بنا بر مشکلات امنیتی اینجا هستم. طالبان به عفو عمومی پایبند نیستند. در ۱۶ ماه گذشته داد از عفو عمومی زدند، اما مردم را بازداشت کردند، شکنجه کردند و حتا به قتل رساندند. هیچ وقتی به وعده عفو عمومی طالبان باورمند نیستم.»
حدود هفت ماه از آمدن منصور به ایران میگذرد. این خبرنگار خاطرنشان میسازد که در جریان کمتر از یک سالی که زیر حاکمیت طالبان در افغانستان حضور داشته، همواره زیر تیررس افراد این گروه قرار داشته و بهطور پنهانی به کارهای رسانهای خود ادامه میداده است. منصور از مشکلات زندهگی در ایران سخن میگوید و میافزاید: «زمان ویزای ما تمام شده و دولت ایران حاضر نیست ویزا را تمدید کند. کمیشنکاران برای تمدید ویزا پول گزاف میطلبند. من به دلیل مشکلات امنیتی نمیتوانم به کشور برگردم، حاضر شدهام از طریق بازار سیاه برای ویزه هر عضو خانوادهام بین شش تا هفت میلیون تومان بپردازم.»
این خبرنگار خاطرنشان میسازد که براساس مقررات دولت ایران، ویزای پناهجویان افغان پس از ورود به خاک این کشور تنها یک بار برای یکونیم و یا سه ماه تمدید میشود. هزینه قانونی تمدید هر ویزا بین 100 تا 150 تومان ایرانی است، اما پناهجویان افغان مجبور میشوند با پرداخت هزینه هنگفت از طریق بازار سیاه ویزا دریافت کنند.
بیشتر پناهجویان افغانستان در پاکستان و ایران بهویژه خبرنگاران، فعالان حقوق زن، مدافعان حقوق بشر، نظامیان پیشین و افرادی که در سالهای گذشته بهنحوی با نیروها و یا دفاتر خارجی کار کردهاند، نیز از مشکلات مشابه سخن میگویند. بیشتر آنان با مشکلات اقتصادی و اجتماعی مواجهاند، اما به دلیل هراس از خطراتی که به دلیل تسلط طالبان بر کشور متوجه جان آنان است، حاضر نیستند به افغانستان برگردند.
محمدصادق (نام مستعار) یکی از نظامیان پیشین افغانستان است. او تا پیش از سقوط دولت به دست طالبان، در مدیریت فرامرزی ریاست جرایم جنایی وزارت امور داخله وظیفه اجرا میکرد. با سقوط دولت پیشین، به پاکستان رفته است و با مشکلات زیادی روز و شب خود را در آن کشور سپری میکند. محمدصادق میگوید: «در افغانستان بیاندازه مشکلات زیاد است. این طرف [پاکستان] هزار مشکل و ناداری سر ما تیر میشود و تیر میکنیم. اما در آنجا نبود امکانات آموزشی برای فرزندانم، نبود کار برای خودم و نبود امنیت جانی از دلایلی است که حاضر نیستم به افغانستان برگردم.» به گفته او، طالبان ممکن پس از برگشت به کشور او را بازداشت و شکنجه کنند؛ زیرا او در جریان انجام وظیفه خلاف مقاصد طالبان فعالیت داشته است و اکنون زیر حاکمیت این گروه احساس امنیت نمیکند.
به همین شکل، هزاران شهروند دیگر به دلیل هراس از طالبان بدون داشتن پاسپورت و ویزا کشور را ترک کرده و برای نجات جان خود به ایران و پاکستان پناه بردهاند. آنان مشکلات مهاجرت از جمله توهین و تحقیر، کارهای شاقه و طاقتفرسا، نابلدی با فرهنگ و زبان، ترس روزمره از پولیس و صدها مشکل دیگر را به جان میخرند، اما حاضر نیستند به رضایت خود و یا بهگونه جبری به افغانستان برگشت داده شوند. آنان از دولتهای ایران و پاکستان میخواهند تا زمینه اقامت درازمدت آنان را در این کشورها فراهم کنند و تا زمانی که طالبان بر افغانستان حاکمیت دارند، اخراج اجباری آنان متوقف شود.
دولتهای ایران و پاکستان اما روی دلایل مشخصی حاضر نیستند پناهجویان افغانستان را در نبود ویزای قانونی در خاک خود اجازه اقامت بدهند. ایران در آغاز سال روان خورشیدی فراخوان ثبت پناهجویان افغانستان را صادر کرد. طبق این فراخوان، افرادی که پس از ماه جوزا بدون ثبت در ایران اقامت داشته باشند و در نبود ویزای قانونی وارد این کشور شوند، بازداشت و ردمرز خواهند شد. همچنان دولت پاکستان به پناهجویانی که فاقد اسناد قانونیاند، تا پایان سال روان میلادی ضربالاجل تعیین کرده است. براساس بیانیه وزارت داخله این کشور، در صورتی که اتباع خارجی پس از این مهلت بدون داشتن ویزا در خاک پاکستان بازداشت شوند، احتمال دارد تا سه سال زندانی، جریمه نقدی و سپس به افغانستان فرستاده شوند.
فراخوان طالبان
اینهمه در حالی است که مقامهای ارشد طالبان از شهروندان افغانستان مقیم در بیرون از کشور خواستهاند تا کشور برگردند. محمدحسن آخوندزاده، رییسالوزرای طالبان، در آغاز هفته روان (شنبه، 26 قوس) گفته است: «سال آینده، تمام مهاجران افغان را برای بازگشت به خانه فرا میخوانیم. دیگر در افغانستان آرامش برقرار شده است. همه میتوانند از عفو عمومی برخوردار شوند و به کشور بازگردند.» همچنان عباس ستانکزی، معاون سرپرست وزیر خارجه طالبان، گفته است: «ما دو نوع مهاجر داریم که به دلایل سیاسی و اقتصادی مهاجرت میکنند. به هر دو جناح فراخوان بازگشت به خانه میدهیم.»
از سوی دیگر، ارسلاخان خروتی، معاون وزارت مهاجرین و عودتکنندهگان طالبان، طرح بازگشت مهاجران افغان به کشور را بیشتر توضیح داده و گفته است: «با فرارسیدن فصل بهار، منتظر بازگشت میلیونها مهاجر افغان هستیم. دولت طالبان در حال برنامهریزی برای ایجاد یک مرکز پردازش اطلاعات است که در آن سیستم بایومتریک برای مهاجران افغان در داخل و خارج از کشور استفاده خواهد شد.»
هشدار عفو بینالملل
از سوی دیگر، سازمان عفو بینالملل بازگشت پناهجویان افغانستان از پاکستان به کشور جهت تمدید ویزا را خطرناک توصیف کرده است. آگنس کالامار، دبیرکل سازمان عفو بینالملل، با ارسال نامهای به شهباز شریف، نخستوزیر پاکستان، از وضعیت زندهگی و امنیت پناهجویان افغانستان در آن کشور ابراز نگرانی کرده است. او ضمن قدردانی از دولت پاکستان برای میزبانی درازمدت از مهاجران افغان، گفته است که او نگران جان و امنیت پناهجویان افغانستانی است که از زمان بازگشت دوباره طالبان به قدرت، به این کشور رفتهاند. به گفته آگنس کالامار، سازمان عفو بینالملل متوجه شده است آن عده از شهروندان افغانستان که با ویزا یا بدون ویزا به پاکستان رفتهاند، به دلیل فقدان روند قانونی اقامت، تبعیض و محدودیت با چالشهای جدی مواجهاند.
دبیر کل سازمان عفو بینالملل از عدم اطمینان حقوقی طولانیمدت پناهجویان افغانستان در پاکستان ابراز نگرانی کرده و خاطرنشان ساخته است که پاکستان فاقد قوانین حمایت از پناهندهگان و پناهجویان است. این کشور همچنین هیچ رویه مشخصی برای تعیین وضعیت پناهندهگی ندارد. آگنس کالامار توضیح داده است که شهروندان افغانستان مقیم در پاکستان عمدتاً نمیتوانند به مسکن دسترسی داشته باشند، زیرا نمیتوانند صاحبخانهها را متقاعد کنند که به آنان خانه اجاره دهند.
او در این نامه تذکر داده که شهروندان افغانستان که با ویزا وارد خاک پاکستان شدهاند، باید مرتب ویزای خود را تمدید کنند و برای انجام این کار، مجبورند وارد خاک افغانستان شوند. این کار از دید آگنس کالامار پرخطر است و دولت پاکستان باید راهکار دیگری برای آن مشخص کند. به گفته دبیرکل عفو بینالملل، بازگشت پناهجویان به افغانستان، پرهزینه و خطرناک است. او گفته است که بسیاری از شهروندان افغانستان که با ویزا وارد پاکستان شدهاند، مدافعان حقوق بشر، روزنامهنگاران یا مقامهای دولتی شناختهشده هستند و در معرض خطر آزارواذیت طالبان قرار دارند.
سازمان عفو بینالملل در حالی از وارد شدن پناهجویان افغانستان برای تمدید ویزا به خاک افغانستان زیر حاکمیت طالبان هشدار میدهد که گزارشهای زیادی از بازداشت، حبس و شکنجه شهروندان بهویژه قشر سیاسی، نظامی، فعالان حقوق بشر، فعالان حقوق زن و کارمندان پیشین نهادهای خارجی از سوی طالبان پس از بازگشت به افغانستان، منتشر شده است.
در کنار این، نبود امکانات لازم برای پیشبرد زندهگی، از علتهای دیگری است که پناهجویان افغان را از برگشت به کشور باز میدارد. نبود کار و آزادیهای فردی و جمعی، ممانعت زنان از گشتوگذار آزاد و ممانعت دختران بالاتر از صنف ششم از رفتن به مکتب از چالشهای دیگری است که هزاران شهروند را از برگشت به کشور باز میدارد.
از این پیش سازمان بینالمللی کار هشدار داده است که در ماههای نخست رویکارآمدن طالبان در افغانستان، اقتصاد کشور فلج شده و تعداد زیادی از مشاغل از بین رفته است. این گزارش در اوایل سال روان میلادی نشر شده و طبق آن پیشبینی شده بود که تا اواسط سال جاری میلادی حدود 700 هزار شغل در افغانستان از بین برود. این رقم در بدترین پیشبینیها 900 هزار شغل اعلام شده است که دلیل اصلی آن را میتوان بحران اقتصادی در افغانستان و محدودیت حضور زنان در بازار کار دانست.
از سوی دیگر، کمیته بینالمللی نجات (IRC) در گزارش تازه خود افغانستان را سومین کشور در معرض فقر تشخیص داده است. این کمیته که فهرست نظارتی سالانه اضطراری خود را منتشر کرده، گفته است، از ۲۰ کشوری که در معرض فاجعه انسانی قرار دارند، افغانستان پس از سومالیا و اتیوپیا، سومین کشور است.
با این حال، آمارهای موجود نزد وزارت مهاجرین و عودتکنندهگان زیر اداره طالبان نشان میدهد که در حال حاضر حدود هفت میلیون شهروند افغانستان در کشورهای همسایه و جهان زندهگی میکنند. حنا ربانی کهر، معاون وزیر خارجه پاکستان، چندی پیش از حضور بیش از سه میلیون پناهجوی افغان در کشورش خبر داد. همچنان مقامهای دولت ایران گفتهاند که آنان میزبان نزدیک به پنج میلیون مهاجر افغان هستند. افزون بر این، صدها هزار شهروند دیگر افغانستان در سایر کشورهای جهان به سر میبرند.