با آنکه یک قرن از ایجاد اداره شهرداری کابل میگذرد، این نهاد هنوز هم در جمعآوری عوایدش با مشکل روبهرو است. مسوولان شهرداری کابل میگویند، عدم جمعآوری به موقع این عواید در بسا موارد سبب تأخیر اجرای برخی از پروژههای شهری میشود. نرگس مومند، سخنگوی شهرداری کابل میگوید، جمعآوری محصول صفایی شهری هنوز هم بزرگترین چالش شهرداری کابل است. به سخن او، برخی از زورگویان در پرداخت صفایی شهری تعلل میورزند و برخی نیز حاضر به پرداخت صفایی شهری نیستند.
آنچنانی که مسوولان شهرداری کابل میگویند، تعلل در پرداخت صفایی شهری در تمامی نواحی شهر قابل مشاهده است، اما بیشترین تعلل از سوی باشندهگان محلههای نسبتاً مجلل کابل به شمول ساحه شیرپور، بلندمنزلهای تجارتی و وزارتخانههای دولتی صورت میگیرد. سخنگوی شهرداری میگوید، کسانی که از بابت صفایی شهری به این اداره بدهکار اند، شامل اشخاص حقیقی و حکمی میشوند. او میافزاید که با برخی این شخصیتهای حکمی از جمله وزارت دفاع ملی، میدان هوایی کابل و فرماندهی زون ۱۰۱ آسمایی تفاهمنامههای جداگانه به امضا رسیده است تا مکلفیتهایشان را ادا کنند، اما هنوز هم این نهادها به شهرداری کابل بدهکار اند.
آنچنانی که مسوولان دیدهبان شفافیت افغانستان میگویند، شهرداری کابل نه تنها در بخش جمعآوری عواید ناشی از صفایی شهری، بلکه در جمعآوری منابع عایداتی دیگر نیز ناتوان است. ناصر تیموری، پژوهشگر ارشد این نهاد میگوید، شهرداری کابل در جمعآوری کرایه املاک شهری، قراردادها و مالیه اصناف مختلف با مشکل روبهرو است. به سخن او، این اداره بیشتر متکی بر کمکهای خارجی است تا به عواید داخلی.
مسوولان شهرداری کابل میگویند که در حال حاضر این اداره ۵۹ منبع عایداتی دارد و از این بابت سالیانه پولهای هنگفتی به خزانه دولت واریز میشود. جمعآوری محصول صفایی ملکیتهای رهایشی و تجارتی، ادارات دولتی، ساحات تجارتی و همچنان عواید ناشی از توزیع جواز صنفی و تمدید آنها، اجرای قبالهها، مالیه لوحهها، عواید باغ وحش، سینماها، پارکهای شهری، غرفهها، جرایم اصناف مختلف و نقشههای مختلف، عمدهترین عواید این نهاد را تشکیل میدهند.
مسوولان شهرداری کابل میگویند که عواید این اداره با گذشت هر سال افزایش مییابد، اما نسبت به مصارف سالیانه، ناچیز است. آمار شهرداری کابل نشان میدهد که عواید این نهاد در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال قبلی آن حدود ۱۹ درصد افزایش یافته است. عواید این اداره در سال ۱۳۹۶ مبلغ ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون افغانی بوده است، در حالی که عواید سال ۱۳۹۷ این نهاد به ۴ میلیارد و ۳۰ میلیون افغانی افزایش یافته است. بخش عمده عواید شهرداری کابل را محصول خدمات شهری (صفایی شهر) تشکیل میدهد. مسوولان شهرداری کابل میگویند، در صورتی که شخصیتهای حقیقی و حکمی در پرداخت صفایی شهری تعلل نکنند، بخش اعظم مصارف این اداره از عواید شهری تأمین خواهد شد.
این در حالی است که شهرداریها در کشورهای دیگر از منابع عایداتی دولت به شمار میآیند و بودجه آنها از عرضه خدمات شهری تأمین میشود؛ اما شهرداری کابل توانایی تأمین حتا نصف مصارف سالیانهاش را ندارد. نرگس مومند، سخنگوی شهرداری کابل میگوید، اوسط مصارف سالیانه این اداره حدود ۵.۸ میلیارد افغانی تخمین شده و در صورت تطبیق پروژههای بزرگ عامالمنفعه، مصارف شهرداری کابل تا دو برابر افزایش خواهد یافت. خانم مومند میافزاید که این پروژههای بزرگ شامل سرکسازی، ساخت جادهها، صفایی شهری و اجرای پروژههای زیربنایی هزینهبر، هستند. مسوولان دیدهبان شفافیت افغانستان میگویند که در حال حاضر بخش اعظم بودجه شهرداری کابل از بودجه دولت، کمک کشور جاپان، بانک جهانی و کمک نهادهای خارجی دیگر تأمین میشود.
براساس ماده چهارم مقرره محصول صفایی، چهار نوع محصول صفایی برای اشخاص حقیقی و حکمی در نظر گرفته شده است. شهرداری کابل بر منازل مسکونی حدود ۰.۳۸۷ درصد قیمت مجموعی جایداد محصول صفایی وضع کرده است. این محصول باید سالانه به ریاست ناحیههای مربوطه پرداخت شود. همچنان این محصول بالای ساختمانهای ادارات دولتی ۰.۷۷۴ درصد، بالای ساختمانهای تجارتی ۰.۹۶۸ درصد و بالای ساختمانهای تولیدی و صنعتی ۱.۲۹۰ درصد وضع شده است.
نارضایتیها و علت ناتوانی شهرداری
هرچند مسوولان شهرداری کابل شهروندان را در نپرداختن صفایی شهری مقصر عنوان میکنند، اما شهروندان کابل میگویند، خدماتی که از سوی این شهرداری ارایه میشود، بسنده و مورد قناعت آنان نیست. حاجی فیروزالدین، باشنده دهمزنگ کابل میگوید، با آمدن هر بارش کوچهها و جادههای عمومی این منطقه با آب ملوث پر میشود. او شهرداری کابل را در عرضه نکردن خدمات شهری مقصر میداند و میافزاید، اگر شهرداری برای مردم خدمات درست ارایه نکند، مردم به پرداخت صفایی شهری تشویق نخواهند شد.
صفدرعلی باشنده چهارقلعه چاردهی است. او شهرداری را در مورد ساختن ساختمانهای خودسر در این محله مقصر میداند و خاطرنشان میسازد که این اداره برای جلوگیری از ساخت ساختمانهای غیرمعیاری و رعایت شدن اصول ساختمانی هیچ اقدامی نکرده است. آقای صفدرعلی میافزاید که همسایهاش با پرداخت پول رشوت پنجره (کلکین)های ساختمان چهارطبقهایاش را در مقابل حویلی وی کشیده و اصول ساختمانی را رعایت نکرده است. این باشنده چهارقلعه چهاردهی میگوید که دهها بلندمنزل دیگر در این منطقه بدون رعایت اصول ساختمانی اعمار شده و شهرداری کابل نیز هیچ اقدامی در این زمینه نکرده است. این در حالی است که نظارت از اصول ساختمانی یکی از وظایف شهرداری شمرده میشود. همچنان جمعآوری زباله، ساخت جادههای تخریب شده عمومی و جادههای فرعی و نابسامانیهای شهری از شکایتهای دیگر شهروندان کابل است.
در همین حال، مسوولان دیدهبان شفافیت به عنوان نظارتکننده فعالیتهای ادارات دولتی میگویند، نارضایتی مردم از خدمات شهری سبب شده است که مردم به پرداخت صفایی شهری پابند نباشند. ناصر تیموری، پژوهشگر ارشد این نهاد، در صحبت با روزنامه ۸صبح گفت، خدماتی که از سوی شهرداری و ریاست نواحی شهر ارایه میشود، قناعت باشندهگان کابل را فراهم نکرده و همچنان سیستم جمعآوری عواید شهری نیز کارا نیست.
این پژوهشگر دیدهبان شفافیت افغانستان پیشنهاد میکند که برای شفافیت و راهاندازی مکانیزم کاری در جمعآوری عواید شهری، شهرداری کابل باید بستهای کلیدی جمعآوری عواید را به افراد شایسته و دور از فساد بسپارد. او همچنان پیشنهاد میکند که هزینه صفایی شهری باید همراه با بل برق و یا آب ملحق شود تا مردم خود را مکلف به پرداخت آن بدانند. این پژوهشگر دیدهبان شفافیت همچنان از شهرداری کابل میخواهد که در اجرای پروژهها و چگونهگی آن با مردم محل مشورت کند تا آنان خود را در کارهای شهرداری دخیل بدانند و با این اداره همکار باشند.
با این همه، مسوولان شهرداری کابل از اقدامات تازهشان برای جمعآوری عواید شهری خبر میدهند و میگویند، هیچ کسی از پرداخت صفایی شهری معاف نخواهد شد. سخنگوی این اداره میگوید، تلاشها برای مبارزه با زورگویان ادامه دارد و در صورتی که مجبور شویم، از قطعه «نظم شهری» که به تازهگی ایجاده شده است، استفاده خواهیم کرد. قطعه نظم شهری در ماه سرطان سال روان در همکاری با وزارت امور داخله ایجاد شده است. هدف ایجاد این قطعه جلوگیری از تخلفهای شهری و تنفیذ قانون گفته شده است. این قطعه دارای ۴۰۹ سرباز پولیس نظم شهری است. یکی از مسوولیتهای اصلی آن، جلوگیری از اعمار ساختمانهای خودسر و مبارزه با غصب زمینهای دولتی میباشد.
انتخاب شهردار
با آنکه قانون اساسی کشور، روی کار آمدن شهرداران را مشروط به برگزاری انتخابات و کسب رای مردم دانسته، اما برخلاف آن شهرداران کشور در حال حاضر از سوی رییس جمهور انتصاب میشوند. انتصاب شهرداران کشور هرچند خلاف قانون اساسی بوده و همواره از سوی نمایندهگان مردم در مجلس و نهادهای مسوول با انتقاد همراه بوده، اما در هجده سال گذشته هیچ گاهی بست شهرداری کابل از طریق انتخابات سرتاسری اشغال نشده است. این در حالی است که در ماده ۱۴۱ قانون اساسی آمده است: «برای اداره امور شهری، شاروالی تشکیل میشود. شاروال و اعضای مجالس شاروالی از طریق انتخابات آزاد، عمومی، سری و مستقیم انتخاب میشود. امور مربوط به شاروالیها توسط قانون تنظیم میگردند.» براساس گزارشها آخرینباری که انتخابات شهرداریها برگزار شده است، سال ۱۳۷۱ بوده و پس از آن همواره صلاحیت انتصاب شهرداران به رییس جمهور واگذار شده است. با این حال، از بدو تأسیس اداره شهرداری کابل در ۱۲۹۸ خورشیدی تا کنون تنها چهار شهردار بر اساس انتخابات و رای مردمی به این بست گزینش شدهاند. در بسا موارد شهرداری کابل مدتها بدون شهردار بوده است. در آخرین مورد، پس از استعفای محمدیونس نواندیش، در اول جدی ۱۳۹۳ این شهرداری تا ۱۷ دلو ۱۳۹۷ از سوی سرپرستان اداره شده است. شهرداران در حالی به گونه انتصابی کرسی شهرداری را اشغال میکنند که تناقضی بین ماده ۱۴۱ قانون اساسی و ماده ششم قانون شاروالی توشیح سال ۱۳۷۹ وجود دارد. با آنکه قانون اساسی بر اصل انتخابی بودن شهرداران تأکید دارد، اما قانون شاروالیهای توشیح سال ۱۳۷۹ اشغال این بست را انتصابی دانسته که شهردار باید بر اساس حکم رییس جمهور انتصاب شود. هرچند مسوولان شهرداری کابل میگویند که سال گذشته قانون جدید شهرداری توشیح شده است و آنان از قانون سال ۱۳۷۹ پیروی نمیکنند، اما موضوع انتخاب شهردار هنوز هم لاینحل باقی مانده است.
تاریخ شهرداری کابل
اداره شهرداری کابل صد سال پیش در زمان پادشاهی امانالله خان در سال ۱۲۹۸ خورشیدی به منظور اداره امور شهری ایجاد شد. این اداره در نخست زیر نام «مدیریت بلدیه» روی کار آمد و سپس به ریاست بلدیه و در سال ۱۳۲۰ خورشیدی از ریاست بلدیه به «شاروالی» تغییر نام یافت. براساس منابع مکتوب امیرالدین خان به عنوان مدیر بلدیه و محمدیونس خان به عنوان رییس این اداره خدمت کردهاند؛ اما از غلاممحمد فرهاد به عنوان نخستین شهردار انتخابی کابل نام برده شده است. همچنان براساس اطلاعات اداره شهرداری کابل، عبداللطیف نورزاد، فضلکریم ایماق، مولوی عارفالله عارف، ملا عبدالمجید آخوند، ملا سعدالدین سعید، ملا احمدالله نعمانی، محمدانور جگدلک، روحالله امان، میرالاحد صاحبی، محمدیونس نو اندیش، عبدالاحد واحد، محمداسلم اکرمی، عبدالله حبیبزی و احمدذکی سرفراز از کسانیاند که تا کنون به عنوان شهردار و یا سرپرست این اداره ایفای وظیفه کردهاند.