شماری از فرهنگیان و نویسندهگان کشور میگویند که بهرغم وجود زبان اوزبیکی بهعنوان سومین پرکاربردترین زبان در افغانستان، این زبان همواره مورد کملطفی حکومتها قرار داشته است. در زمان حکومت پیشین، اشرفغنی، رییسجمهور فراری کشور وعده داده بود که یک مرکز مستقل برای تقویت و رشد زبان اوزبیکی و ترکمنی ایجاد خواهد کرد. به گفته برخی فرهنگیان، رییسجمهور پیشین مانند فرارش از کشور، به این وعدهاش نیز پابند نماند و هرگز آن وعدهاش عملی نشد.
اکنون فرهنگیان کشور با ابراز نگرانی میگویند که تحولات سیاسی اخیر نباید بر فرهنگ و زبان اوزبیکی تأثیر منفی بگذارد. آنان میگویند که در ۲۰ سال اخیر گامهایی در راستای رشد زبان اوزبیکی برداشته شده و باید این دستآوردها حفظ و تقویت شود.
محمدعالم کوهکن، از نویسندهگان برجسته زبان اوزبیکی در این باره به روزنامه ۸صبح گفت که اشرفغنی، رییسجمهور فراری برای رشد زبان و ادبیات اوزبیکی وعدههای زیادی داده بود. با این حال، او افزود که هیچکدام این وعدهها عملی نشد. به گفته کوهکن، غنی وعده کرده بود که یک مرکز تحقیقات زبان اوزبیکی و ترکمنی را بهمنظور تحکیم زبان اوزبیکی در کابل ایجاد میکند، اما از این وعدهاش نیز فرار کرد و آن را عملی نکرد.
اشرفغنی در سال 1389 گفته بود که این مرکز علمی و فرهنگی به ترجمه آثار تاریخی زبان اوزبیکی و ترکمنی میپردازد و زمینه آموزش این زبان را برای همه شهروندان کشور مساعد خواهد کرد.
کوهکن همچنان گفت که اوزبیکهای کشور در ۲۰ سال گذشته دستآوردهای خوبی در عرصههای معارف و تحصیلات عالی کسب کردند و از جمله در مکاتب مناطق اوزبیکنشین به زبان اوزبیکی تدریس میشد. همینطور به گفته او، در دارالمعلینها و دانشگاههای ولایتهای حوزه شمال و شمالشرق کشور نیز بخشهای زبان و ادبیات اوزبیکی ایجاد شده بود که چندین دور فارغ نیز داده است.
به گفته آقای کوهکن، اوزبیکها طی سالها مبارزه سرانجام موفق شدند که زبان اوزبیکی را برای نخستین بار بهعنوان سومین زبان رسمی دولتی در قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان بگنجانند. وی تأکید کرد که گویندهگان این زبان انتظار دارند که دستآوردهای ۲۰ سال اخیر حفظ شود. کوهکن تصریح کرد که اگر قرار است در قانون اساسی تغییرات به میان آید، نهتنها این دستآوردها از بین نرود، بلکه باید برای گسترش و تقویت زبان اوزبیکی نیز کار شود.
فرهنگیان و نویسندهگان به این باورند که زبان اوزبیکی همواره مورد کملطفی حکومتهای مختلف قرار گرفته است. اکنون خواست آنان این است که در راستای تقویت و گسترش زبان و ادبیات اوزبیکی باید گامهای اساسی برداشته شود.
از سویی هم، برخی نویسندهگان و فعالان فرهنگی روز پنجشنبه، بیستونهم میزان با برگزاری برنامهای در کابل، از روز ملی زبان اوزبیکی تجلیل کردند. سال گذشته از این روز با برگزاری برنامههای مختلف فرهنگی و ادبی بهگونه بسیار باشکوه در کابل تجلیل شد. هیأتی از اوزبیکستان در سطح معاون صدراعظم آن کشور نیز در محفل تجلیل از روز ملی زبان اوزبیکی به کابل آمده بود. در آن محفل، برنامههای متعددی در رابطه به فرهنگ و زبان اوزبیکی اجرا شد. اما امسال جمع کوچکی از فرهنگیان در کابل گرد آمدند و از این روز گرامیداشت به عمل آوردند.
محمدامین ابریز، رییس «نهاد مدنی و اجتماعی اوزگریش» و از برگزار کنندهگان این برنامه در صحبت با روزنامه ۸صبح، هدف از تجلیل این روز را حرمت گذاشتن به فرهنگ و هویت یک قشر بزرگی از جامعه افغانستان عنوان کرد. به گفته ابریز، در حالیکه همه کودکان کشور حق دارند به زبان مادری خود آموزش ببینند، اما در ولایتهای شمال کشور که عمدتاً مناطق اوزبیکنشین است، کودکان نمیتوانند به زبان مادریشان درس بخوانند. به گفته او، در زمان حکومت پیشین، شماری از کتابهای درسی به زبان اوزبیکی ترجمه شده بود؛ اما آنطور که لازم بود، در مکاتب تدریس نمیشد.
ابریز اما تأکید کرد که اوزبیکهای افغانستان به هیچ وجه و تحت هیچ شرایطی از فرهنگ و زبان خود نمیگذرند و برای حفظ آن همچنان تلاش خواهند کرد. وی افزود که به زبان اوزبیکی نیز باید مانند سایر زبانهای ملی کشور توجه صورت گیرد. این فعال اجتماعی و فرهنگی ابراز نگرانی کرد که زبان اوزبیکی به دلیل کممهری حکومتها در دورههای مختلف، اکنون در حال تضعیف و از بین رفتن است.
همینطور او به سخنان چندی پیش یکی از مقامهای طالبان اشاره کرد که در یک برنامه تلویزیونی خبرنگار را از گفتن واژه «دانشگاه» منع کرده بود. به گفته ابریز، به نظر میرسد که برای مردم اجازه داده نمیشود تا به زبان مادری خود صحبت کنند. ابریز گفت هدف دیگر تجلیل از روز زبان ملی اوزبیکی، این بود که به جهانیان و طالبان پیام داده شود که هیچ گروه قومی و اتنیکی، از فرهنگ و هویت خود نمیگذرند و تحت هر شرایطی از آن پاسداری میکنند.
تلاش شد که دیدگاه طالبان نیز در خصوص نگرانیهای فرهنگیان و نویسندهگان اوزبیک گرفته شود، اما با تلاشهای زیاد، پاسخی دریافت نشد.
اشرفغنی، رییس جمهور فراری کشور، در سال ۱۳۹۸ خورشیدی، طی فرمانی، بیستونهم میزان را بهعنوان روز ملی زبان اوزبیکی در تقویم کشور گنجانید. از آن زمان تاکنون از این روز در کشور تجلیل میشود. زبان اوزبیکی پس از فارسی و پشتو، سومین پرکاربردترین زبان است که دستکم در چهارده ولایت کشور گویندهگان زیادی دارد.