آیا میتوانید بدون لطمهزدن به عواطف یا احساسات یا خشمگین نکردن فرد، انتقاد سازندهای بیان کنید؟ آیا میتوانید با مهربانی انتقاد کنید؟ آیا همواره انتقاد ما به جا است و یا این موضوع بیشتر از روی حسادت و تنگنظری در مقابل دیگران، ناخواسته بروز میکند؟
در ابتدا دو پدیده باید از هم فرق شود، نقد و انتقاد؛ نقد به معنای بررسی و بیان نکات مثبت و منفی هر کسی و یا مسألهای است. انتقاد فقط بیان نکات منفی هر کسی یا هر چیزی است و اینجا بحث تنها روی موضوع انتقاد است که به دو حالت سازنده و غیرسازنده میتواند مطرح شود.
بنا بر این در روانشناسی مدرن تمرکز بر انتقاد مثبت و سازنده است که باعث بهبود و رشد فردی میگردد. با این حال، در این مقاله به تعریف انتقاد سازنده با مهر و محبت و به دلیل اینکه چرا اکثراً مایل به این پدیدهاند، پرداخته شده است. در واقع فردی که مورد انتقاد قرار میگیرد یا فردی که انتقاد میکند به یک اندازه سهم دارند.
چرا انتقاد میکنیم؟
به پاسخ این سوال چند نکته، موشکافی شده و قابل بیان است.
انتقاد به هدف رشد و پیشرفت یک فرد: گاهی اوقات، انتقاد یک واکنش صادقانه و خیرخواهانه است و قصد ما تنها کمک به فرد است.
به طور مثال ممکن است فردی مقالهای را در روزنامهی شما چاپ میکند و تیترهای بسیاری انتخاب کرده باشد. با این حال ویراستار، متن را به بهترین شکل تغییر میدهد و اصلاح میکند، پس ویراستار انتقاد میکند تا به رشد و پیشرفت نویسنده، کمک کند.
انتقاد منفی که از حسادت و تنگنظری نشأت میگیرد: گاهی اوقات فردی را دوست نداریم و به طور خودآگاه یا ناخودآگاه میخواهیم با کلام و انتقادمان او را مورد نکوهش قرار دهیم.
در این صورت انتقاد ما یک عمل منفی است و به جای سازندهگی و تغییر مثبت، باعث آزارواذیت فرد میشود. پس این گونه انتقاد مخرب است. اما متأسفانه این نوع انتقادها در جامعهی ما بیشتر صورت میگیرد و یکی از دلیلهای عقبماندهگی و پیشرفت نکردن همه، این نوع انتقاد است. به اساس تحقیقات علمی، جامعهی پیشرفته همواره با تشویق و همکاریهایشان سایهبان و حمایتکنندهی همدیگر هستند و اما در جامعهای که علم هنوز جایگاه اصلیاش را نیافته و مردم آن به روشنگری نرسیدند، دوست دارند همواره منتقد همدیگر باشند و با این عملکرد، دیواری را به روی پیشرفت یکدیگر اعمار میکنند.
انتقاد به هدف خودنمایی: برخی علاقه به نمایش قدرت، هوش و دانش خودشان دارند یا به عبارتی، تمایل به خودنمایی دارند. به همین دلیل از انتقاد به عنوان سلاحی به منظور خرد کردن دیگران و برتر جلوه دادن خودشان استفاده میکنند. بنا بر این، با این روش خودشان را برتر از دیگران میبینند و رفتار و اخلاق دیگران را به چالش میکشند.
نکتهی قابل توجه
پیش از آنکه فردی را مورد نکوهش قرار دهید، دلایلتان را بررسی کنید. اگر دلایل شما قضاوت، آزارواذیت و… بود، بدانید که خودتان هم انرژی منفی دریافت میکنید. پیش از انتقاد مخرب و نکوهش دیگران، لحظهای تامل کنید و احساسات خودتان را مشاهده کنید.
چرا میخواهید انتقاد منفی کنید؟ دلیلاش چیست؟ آیا این کار باعث ناراحتی دوباره شما نمیشود؟
به یاد داشته باشید تنها انتقاد سازنده و مثبت به رشد و پیشرفت همه کمک میکند.
چرا انتقاد باعث آزار و خشم میشود؟
اغلب مردم به درستی انتقاد نمیکنند، حتا در بیان انتقاد سازنده و مثبت. علت این اشتباه چیست؟
استفاده از کلمات اشتباه: ممکن است شما از کلمات یا جملات اشتباه یا توهینآمیز استفاده کنید و فرد را با جملات آزاردهنده مورد انتقاد قرار دهید. در این صورت محتوای اصلی انتقاد شما بیارزش و فرد به جای دریافت نقد، آزرده میشود.
چگونه انتقاد سازنده کنیم؟
چگونه میتوانیم انتقاد سازنده در محل کار یا در رابطهی عاطفی کنیم و یک بازخورد مثبت دریافت کنیم؟
اگر تصور میکنید نظر شما باعث پیشرفت فردی میشود و فرد مقابلتان آمادهی پذیرش انتقاد است، پس به او کمک کنید، نظر و انتقادتان را اعلام کنید. مسیر درست را نشان دهید و تاثیر سازنده و مثبتی در تغییر و رشد دیگران بگذارید.
1 – نکات مثبت را در اول و اخیر گفتههایتان جا دهید و در میان انتقادتان را بیان کنید: یک روش پرطرفدار برای بیان انتقاد سازنده است. به منظور درک بیشتر روش «مثبت-انتقاد سازنده-مثبت» به بخش زیر توجه کنید:
ابتدا شما نکات قوت و مثبت فرد و هر چیزی که دوست دارید را بیان میکنید. سپس درباره مسألهای انتقاد میکنید تا باعث سازندهگی و پیشرفت شخص شوید. در پایان دوباره نکات مثبت فرد را بیان میکنید تا هم روحیهی مثبت فرد حفظ شود، هم از زحماتش پاسداری شود و هم انتقادتان سازنده و باعث کارکرد بهتر او در آینده شود.
به این مثال توجه کنید: همکار یا دوستتان یک دوسیه کاریاش را در مدت یک هفته تمام کرده و شما دوسیهاش را بررسی میکنید اول نکات مثبت در دوسیه را ببینید و برای او نشان دهید و از این کارکردش تعریف کنید بعداً خلاهای دوسیه را با کلمات دوستانه و به زبان مهربانی به او یادآوری کنید، خیلی جدی همراهش حرف نزنید و در اخیر هم از زحماتش قدردانی کنید و او را با مثالهای خوب، جرأت و روحیهی مثبت بدهید تا از تلاش و کارکرد فعلیاش دلسرد نشود و در آینده دوبرابر زحمت بکشد.
2 – بر شرایط تمرکز کنید، نه بر خود شخص
اگر میخواهید از کسی انتقاد کنید، از شرایط انتقاد کنید و خود شخص را تخریب نکنید یا مورد نکوهش قرار ندهید. به منظور درک بهتر به مثال زیر توجه کنید:
جملهی «تو کثیف هستی» با جمله «لباسهایت کثیف هستند» متفاوت است.
جمله «تو آشپز بدی هستی» با جمله «غذا چرب است» متفاوت است.
هیچگاه از این جملات در انتقادهایتان استفاده نکنید: «من از …خسته شدم. تو منفینگر، احمق، تنبل، به دردنخور و … هستی.»
با انتقادات خود، توهین و حمله نکنید. از افعال مجهول به جای افعال معلوم استفاده کنید. چرا که افعال مجهول توجه را از فرد به شرایط یا رفتار تغییر میدهد.
3 – فرضیهسازی نکنید
آخرین روش انتقاد سازنده نساختن فرضیه است. به بیان دیگر زمانی انتقاد کنید که فرد را به خوبی میشناسید و حقیقت را درباره او میدانید. بر اساس فرضیههای ذهنی خودتان فردی را مورد انتقاد یا نکوهش قرار ندهید؛ چرا که اگر فرضیهی شما اشتباه باشد، باعث دلخوری و ناراحتی میشود. به مثالهای زیر توجه کنید:
انتقاد: «سخنرانیات خستهکننده بود. به نظرم سخنران نگران و مضطرب بود و نمیتوانست حاضران را هدایت کند.»
فرضیه: «سخنران هیچ وقت در جمع صحبت نکرده بود.»
جمله بالا تنها یک فرضیه است که لزوماً حقیقت ندارد. در واقع سخنران یک انسان است و بر اساس طبیعتش ممکن است در یک محیط جدید نگران و مضطرب شود. بنا بر این نمیتوان گفت هیچگاه در جمع صحبت نکرده است. فرضیهسازی، یک قضاوت اشتباه است و سازنده نیست.
بنا بر این، اگر میخواهید از فردی انتقاد کنید، ابتدا به دلیل انتقادتان فکر کنید. بعداً بررسی کنید آیا انتقاد شما مثبت و سازنده است یا خیر. لحن، انتخاب کلمات و نحوهی بیان انتقاد شما اهمیت بسیاری دارد.
از دید من، در شرایط کنونی همهی ما به حمایت، دستگیری و تشویق بیشتر ضرورت داریم تا انتقاد. به یاد داشته باشید که انتقاد تنها راه سازنده و پیشرفت نیست، تشویق و همکاری یگانه راه اصلی برای پویایی و ترقی یک جامعه است.