بخش اول – وضعیت و مسایل حقوقی پناهندگان
دوم. پناهندگی گروهی: نکتهی قابل توجه آن است که طبق قوانین موضوعه، به تقاضای هر فردی برای پناهندگی، بهطور مجزا و منفرد رسیدگی میشود. در صورتی که افراد به صورت گروهی به کشور مورد نظر خویش پناهنده شوند، کشور پذیرنده/میزبان، قبل از رسیدگی به پروندهی آنان، به پناهندگان اسکان موقت داده و به مرور زمان به وضعیت آنان رسیدگی میکنند، واجدان شرایط، پذیرفته شده و در غیر آن اخراج می-شوند.
سوم. بازگشت داوطلبانهی پناهندگان: از آنجا که پناهندگی وضعیت حقوقی موقتی است، مناسبترین راهحل دایمی برای مسألهی پناهندگی، بازگشت داوطلبانهی پناهندگان به وطن اصلیشان است. این بازگشت غالباً به دنبال حوادثی نظیر کسب استقلال، جدایی از یک کشور و یا تغییرات سیاسی داخلی رخ میهد. به طور مثال در نتیجهی مناقشات سال (1971) در پاکستان شرقی، حدود ده میلیون نفر آواره شدند که بعداً به کشور جدیدالتاسیس بنگلهدیش بازگشتند. در کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان، مطلبی در خصوص بازگشت داوطلبانه وجود ندارد، ولی امروزه تقریباً تمام کشورهای جهان بر این امر توافق دارند: در صورتی که علل پناهندگی از بین برود، بهترین راهحل کمک به متقاعدکردن پناهندگان برای بازگشت به وطن یا اقامتگاه اصلی آنان است تا از این طریق مشکلات ناشی از پذیرش پناهنده به نحو انسانی و معقول حل شود.
چهارم. اسناد و حمایت بینالمللی از پناهندگان
بند اول- اعلامیهی جهانی حقوق بشر: اگر چه این اعلامیه به انگیزهی حمایت از پناهندگان تدوین نشده، اما شامل حقوقی است برای همهی انسانها، صرف نظر از تعلق آنها به کشور یا مذهب خاص. در مقدمه آن آمده است: «مجمع عمومی، این اعلامیهی جهانی حقوق بشر را آرمان مشترکی برای تمام مردم و کلیهی ملل اعلام میکند تا جمیع افراد و همهی ارکان اجتماع، این اعلامیه را دایماً مد نظر داشته باشند و مجاهدت کنند که به وسیلهی تعلیم و تربیت، احترام این حقوق و آزادیها توسعه یابد و با تدابیری تدریجی، ملی و بینالمللی، شناسایی و اجرای واقعی و حیاتی آنها، چه در میان خود ملل عضو و چه در بین مردم کشورهایی که در قلمرو آنها میباشند، تامین گردد». بنابراین، یكی از اصول مهم اعلامیهی حقوق بشر آن است كه كلیهی افراد بشر باید بدون تبعیض از حقوق بشر و آزادیهای اساسی برخوردار شوند. در شرایطی كه امكان برخورداری از حقوق و آزادیهای اساسی موجود نباشد، ترک كشور متبوع و پناهبردن به سایر ممالكی كه شرایط زیست بهتری دارند، یكی از اصول حقوق بشر است. اساسی ترین حقوق پیشبینیشده در این اعلامیه که شامل پناهندگان نیز میشود عبارتند از:
1- برخورداری از تمام حقوق و آزادیها.
2- حق زندگی و امنیت شخصی.
3- منع هر گونه شکنجه و رفتار خلاف شئون بشری.
4- برابری همهی افراد بشر در برابر قانون.
5- حق عبور و مرور و انتخاب آزادانهی محل اقامت.
6- داشتن حق کار و حرفه.
7- حق بهرهمندی از تحصیل تا مرتبهی عالی آن. (اعلامیهی جهانی حقوق بشر، مصوب 10 دسامبر سال 1948، به ترتیب مواد 2- 3- 5-7- 23- 26)
بند دوم- کنوانسیون وضعیت پناهندگی (1951): این کنوانسیون را میتوان اصلی ترین منبع حقوق پناهندگان در مقررات بینالمللی دانست که در ۲۸ جون ۱۹۵۱ در ژنو به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل رسیده است که مهمترین مباحث آن را که در مورد پناهندگان است، در ادامه مطرح میشود.
الف. تعریف پناهنده: یکی از موضوعات مهم و جدید در حقوق بینالملل، حقوق پناهندگان است که در عصر کنونی، علیرغم پیشرفتهای صنعتی، رعایت اخلاق و حقوق انسانی نسبت به یکدیگر و ستم و تجاوز به حقوق انسانها، بهویژه نسبت به زیردستان و ضعیفان بیشتر شده، طوری که گاهی موجب فرار و کوچ دستهجمعی عدهای از افراد یک کشور به کشور دیگر میشود. به همین دلیل حقوق پناهندگان همراه سایر بحث-های حقوقی، در حقوق بینالملل مطرح شده و در گردهمآییهای جهانی، عهدنامههایی نیز در این خصوص به تصویب رسیده است.
کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو تعریف فراگیری از پناهنده ارایه داده است: «پناهنده کسی است که به علت ترس موجّه از این که به علل مربوط به نژاد یا مذهب یا ملیت یا عضویت در بعضی گروههای اجتماعی یا داشتن عقاید سیاسی تحت شکنجه قرار گیرد، در خارج از کشور محل سکونت عادی (کشور اصلی خود) به سر میبرد و نمیتواند، و یا به علت ترس مذکور نمیخواهد، خود را تحت تابعیت آن کشور قرار دهد، یا در صورتی که فاقد تابعیت است و پس از چنین حوادثی در خارج از کشور محل سکونت دایمی خود به سر میبرد، نمیتواند یا به علت ترس مذکور نمیخواهد به آن کشور بازگردد.» (مادهی یک و بند الف، کنوانسیون 1951 ژنو).
بر اساس این تعریف میتوان مطالب زیر را استفاده کرد.
- پناهنده از نظر منابع بینالمللی، بیگانهای است در کشور پذیرنده/قبولکننده که به دلیل ترس از تعقیب و نیز نجات جان، مال و آزادی خود، به کشور دیگری پناهنده میشود.
- عنصر اساسی در علت پناهندگی «ترس موجّه از تعقیب و آزار» است که تشخیص و احراز آن، با کشور پذیرنده است و آن کشور با بررسی همهجانبه در مورد دلایل درخواست پناهندگی، این دلایل را میپذیرد و یا رد میکند.
ادامه دارد…
[author title=”مرتضی محقی” image=”https://8am.media/wp-content/uploads/2020/10/mohiqi.png”]استاد دانشگاه و دانشجوی دکتری حقوق خصوصی[/author]