ویدیوهایی از «شکنجه»، «تحقیر» و «تعذیب» مهاجران افغانستانی که از دست طالبان فرار کردهاند، در «جمهوری اسلامی ایران»، بهصورت گسترده در روزهای اخیر به نشر رسیده و خبرساز شده است. ویدیوها نشاندهنده لتوکوب و برخورد خشن و ناملایم مرزبانان، نیروهای امنیتی و شهروندان عادی ایران با آوارهگانی است که در پی سقوط دولت پیشین از ترس انتقام طالبان فرار کردهاند. پس از استیلای طالبان بر افغانستان، طبق آنچه از سوی مقامهای ایرانی بهصورت رسمی اعلام شده است، حدود یک میلیون نفر از کشور به همسایه غربی گریختهاند. هرچند آمارهای نهادهای بینالمللی در امور مهاجرت ورود حدود نیم میلیون شهروند افغانستان به ایران را تایید میکند. درباره ورود روزانه شهروندان افغانستان از جانب ایران آمارهای متناقض ارایه شده است که بین یک تا پنج هزار نفر اختلاف دارد. یک مقام وزارت داخله ایران چندی پیش اخراج روزی حدود پنج هزار شهروند افغانستان از این کشور را تایید کرده است. با این وجود، طیف وسیعی از ویدیوهایی که بهتازهگی نشر شده است و نیز مشاهدات مهاجران، نشان میدهد که همسایه بر فراریان از طالبان رحم نمیآورد.
قابل یادآوری است که شمار زیادی از مهاجران افغانستان به ایران از مسیرهای قاچاق و به شیوه غیرقانونی وارد این کشور شدهاند و میشوند. این مسیرها نیز همیشه خطرآفرین بوده و قربانی گرفته است. این وضعیت که ناشی از استیلای طالبان و گسترش سایه ناامیدی بر کشور است، به باور مدافعان حقوق بشر و ناظران «شکنجه و تعذیب» مهاجران را روا نمیدارد. صداهایی نیز از مقامهای رسمی ایران بلند شد که از ایرانیها خواستند به شهروندان افغانستان خانه و کار ندهند. هرچند ابراهیم رییسی، رییس جمهور ایران، در روزهای اخیر از لزوم رسیدهگی به وضعیت مهاجران افغانستان خارج از ادارات کنونی این کشور سخن گفته است.
مهاجرانی که به ایران رفته و یا از این کشور به «اجبار اخراج» شدهاند، تجربههای تلخی را از برخورد ماموران امنیتی و شهروندان ایرانی یادآوری میکنند. برخوردی که این روزها به لطف تلفنهای هوشمند در قالب ویدیو و تصاویر بازتاب یافته و چهره خشن آن خاطر بسیاری را آزرده است. در این تصاویر حتا برخی از شهروندان ایرانی به کودکان خردسال نیز «سخت» گرفته و شکنجه روا داشتهاند. شاید تعمیم برخوردهایی که با مهاجر شده و بازتاب یافته است، امر منطقی نباشد، اما بهصورت قطع نشر این مقدار از مستندات از بدرفتاریها، حکایت از رشته درازی دارد و مشت نمونه خروار است.
ویدیوهایی که بهتازهگی همهگانی شده است و شمارشان نیز کم نیست و «شکنجه و تحقیر» مهاجران را نشان میدهد، واکنشهای گسترده را به همراه داشته است. این ویدیوها از شکنجه مهاجر دست بسته توسط نیروهای امنیتی و همینطور تخریب موتر و لتوکوب مهاجران توسط شهروندان ایرانی تا شکنجه کودک مهاجر و کارگر خیابانی و لتوکوب دستهجمعی مهاجران را بازتاب میدهد. ممکن است ویدیوها مربوط به گذشته نیز باشد که اکنون همهگانی شده است، اما آنچه این ویدیوها مستند کرده است، برخورد خشن با مهاجران است. تصاویری نیز موجود است که قابل نشر در فضای مجازی نبوده است.
در افغانستان و در فضای شبکههای اجتماعی، برخورد این روزها با «مسافران دور از وطن» به مساله قابل بحث تبدیل شده است. واکنشهای گسترده نسبت به این موضوع شکل گرفته است. کاربران با نشر و بازنشر ویدیوها و تصاویری که سند برخورد ایرانیها با مهاجران است، همسایهداری را مورد پرسش قرار دادهاند. برخی از فعالان شبکههای اجتماعی در ایران با توجه به حضور چند میلیونی مهاجران افغانستان در این کشور و اقتصاد تحت تحریم آن، از مهاجران انتقاد کرده و به دفاع از موضع ایران پرداختهاند. این دفاعیهها اما مهاجرت را بهعنوان یک حق بشری برای انسانهای تحت ستم به رسمیت نمیشناسد.
برخورد با مهاجران، واکنش طالبان را نیز به همراه داشته است؛ کسانی که حضور آنها در قدرت یکی از علتهای اصلی مهاجرت گسترده است. ذبیحالله مجاهد، سخنگوی طالبان، چندی پیش از ایران خواست تا با مهاجران افغانستان برخورد «خوب و انسانی» کند.
همینطور بهتازهگی وزارت خارجه طالبان اعلام کرده که با مسوولان سفارت ایران در کابل دیدار داشته و درباره «رفتار نادرست» نیروهای مرزی و امنیتی ایران با مهاجران افغانستان صحبت کرده است. حفیظ ضیا احمد، معاون سخنگوی وزارت خارجه طالبان، در توییتی نوشته است که از مسوولان سفارت ایران خواسته شده است که نگرانی «مردم افغانستان» و طالبان را به مقامهای ایرانی در مورد برخورد با مهاجران برسانند. به گفته او، دو طرف در این نشست تأکید کردهاند که باید از برخوردهایی جلوگیری شود که برای هر دو ملت سبب «بدی» میشود.
در جریان هفته گذشته مهاجمی به سه روحانی در صحن حرم امام رضا در شهر مشهد حمله کرد که یکی از آنها بر اثر ضربات چاقو جان باخت. رسانههای ایرانی گزارش دادهاند که مهاجم «اوزبیکتبار» است و غیرقانونی از راه پاکستان وارد ایران شده و دارای تفکر «تکفیری» بوده است. طبق اشاراتی که مقامهای ایرانی به این موضوع کرده و گفتهاند که حمله این مهاجم بر همبستهگی دو ملت ایران و افغانستان تاثیر نمیگذارد، ظاهراً مهاجم اهل افغانستان است. این موضوع نیز به یک نگرانی در افغانستان بدل شده است تا مبادا دستمایهای برای برخورد خشنتر و انتقامگیری از همه مهاجران شود. این نگرانی از آنجا ناشی شده است که در گذشته «مساله مهاجرت» به «سیاست» پینه زده شده و از آن بهعنوان «اهرم» فشار کار گرفته شده است.
استیلای طالبان بر افغانستان که با سقوط دولت و ارکان نظام پیشین به همراه بود، سبب آوارهگی بیش از یک میلیون تن از کشور شد. نظم اقتصادی افغانستان فروپاشید و میلیونها تن بیکار و ناامید از آینده شدند. برایند این وضعیت، مهاجرت سیلآسا بود. ایران و پاکستان در همسایهگی افغانستان، از مقاصد قابل دسترس برای مهاجران بودهاند. تصویری به نشر رسیده است که گویا مهاجران افغان در یک بازداشتگاه ایران را نشان میدهد. در این تصویر دیده میشود که بیش از ظرفیت این بازداشتگاه شهروندان افغانستان در آن نگهداری میشوند و جایی برای سوزن انداختن نیست. این تصویر یادآور هواپیمای نظامی غولپیکر امریکایی است که صدها نفر را در آغازین روزهای «تخلیه اضطراری» و حضور طالبان در کابل به قطر رساند. این مهاجران به گمان اغلب اکنون در جامعه امریکا مدغم شدهاند.