رمضان آیی و شهرلرده تیلنچیلر نینگ کوچ نمایشی
مسلمانلر یشه‌یدیگن دنیا نینگ اېریم منطقه‌لریده، رمضان آیین‌لر و مذهبی مراسم‌لر یولگه قوییلیب و کوچه‌لرنی بیزه‌ش و نهادلر آرقه‌لی صدقه و زکات ییغیش بیلن باشلنه‌دی. چیت ایل مملکتلرده رمضان حرمتی اوچون آزیق-آوقت و کییم-کیچک ارزان بولسه ده عکسینچه افغانستانده روزه یېتیب کېلسه ایکّی نرسه کوپراق سېزیله‌دی: بیری بازار ده آزیق-آوقت و کییم-کیچک نرخی آشه‌دی و ایکّینچیسی اېسه شهر ده تیلنچیلر نینگ سانی آشیب و اهالیدن بیر تور پول آلیشگه سعی‌وحرکت قیله‌دیلر. انده-سنده تیلنچیلر نینگ سرکلرده‌گی گوجوم‌لیگی یوللر توسیلیشی گه هم سبب بوله‌دی.
سۉنگی ییللرده علنی و رسمی تیلنچیلر گه قۉشیمچه، نارسمی تیلنچیلر سانی هم کوپه‌یگن. یاشلر و کوچلی کېکسه کیشیلر بیر غلتک‌نی آلیب یوریدیلر یا که سرک چیتیده اونی اۉستیگه اولتیریب و اوخله‌یدی بونده‌ی حرکتلری بیلن ایش اېزلب و اهالی یوکینی انتقال بیریشنی کورسته‌دیلر، لېکن در حقیقت تیلنچیلیک قیلیب و یولاوچیلر نینگ یوره‌گی کوییب و اولر گه پول بیریشنی اېسته‌یدیلر و اولر غلتک‌نی بهانه قیلیب طالبان شری دن امان قالیش گه اۉرینه‌دیلر. تورت یوللرده بیران کیشی کمغبللر گه پشیریلگن آوقت بیره‌دیگن پیتده کوتیلمه‌‌گن حالده غلتک‌لری بولگن اوشبو کیشیلر اۉز حصه‌لرینی آلیش اوچون هجوم قیله‌دیلر. بو گَل تیلنچیلر آخشم تامان سرکلرده سېزیلرلی درجه ده کوپیه‌دی.
شهرلرده تیلنچیلر نینگ قدرتلی بولیشی و روزه آی ده اۉز کوچ-قدرتینی نمایان اېتیش نینگ سببی شونده که، بو آی ده روزه‌دارلر دین رهبرلری تامانیدن محتاج‌لرنی قۉللب-قوتلشنی ثوابی کوپ دیب کمبغل و محتاج‌لر گه یاردم بیریش گه ترغیب قیلینه‌دیلر، چونکه بیر قنچه اهالی نینگ مذهبی قاعده‌لر گه اعتقادی کوپ دیر، الله نینگ خورسندلیگی اوچون بو آی ده کوپراق محتاج‌لر اینیقسه شهرده‌گی تیلنچیلرنی قۉللب-قوتلش گه اۉرینه‌دیلر. شونی اوچون کوپ سانده کیشیلر کوپراق پول درآمد قیلیش مقصدیده تیلنچیلیکّه یوز کېلتیره‌دی. باشقه تیلده اېتگنده، رمضان آی ده اهالی نینگ محتاج کیشیلر گه کوپراق یاردم بیریشلری تیلنچی پرورلیک مدنیت رواج تاپیب و بیر قنچه اهالی تینچلیک قیلیش گه یوز کېلتیریب و اونی مسلک اوله‌راق قبول قیلیب و درآمد اوچون ایشلش و تلاش قیلیش اۉرنیده جمعیت گه تاوان بولیشی گه سبب بوله‌دی.
طالبان رژیمی سۉنگی ایکّی ییل ایچیده سرک و شهرلردن تیلنچیلرنی ییغیش گه تلاش قیلگن، بیراق اساسی قیینچلیکنی تاپیش اۉرنیده جمعیتده‌گی بو معما نی تامیر دن حل قیلیش ممکن‌سیز دیر. حاضرگی کونده تیلنچیلیک ۷۰ یاشلی چالدن آلیب ییتّی یاشلی باله‌گچه انسان‌لر نینگ حیاتی گه تاثیر قویگن معما دیر. خارجی بیر قطار نهادلر نینگ گزارشی اساسیده، حاضرگی کونده افغانستان نینگ یریمیدن آرتیق جمعیتی انسان پرورلیک یاردم‌لر گه محتاج دیر و اولر گه یاردم کورسه‌تیلگن حالده اېریم قیینیچلیک بیلن دوچ بولیشلری ممکن.
کمبغللیک حاضرگی زمانه نینگ جدی معمالریدن بولسه ده، بیراق یامان عاقبت‌لری اوچینچی دنیا مملکتلری گه چقور تاثیر قویگن. کمبغللیک اۉزاق مدتلی بخت‌سیز عاقبت‌لر گه آلیب کېله‌دیگن حادثه‌لردن بیری دیر، جمله دن ایش‌سیزلر، جرم و جنایت رقمی آشیشی و اېریم کسللیک و حتا اجتماعی و سیاسی ناتینچ‌لیکلر گه سبب بوله‌دی، شونی اوچون بو معما گه چېک قوییش مقصدیده ترتیبلی و ایجابی ریجه‌لر نظرگه آلینیشی کېره‌ک. هردایم اجتماعی معمالر گه قرشی کوره‌شیب بولمه‌یدی و حتا بو ایش نینگ معکوس نتیجه‌سی بولیشی ممکن.
دنیا بویلب آز سانده مملکتلر نینگ اهالیسی افغانستان خلقی کبی ایش‌سیزلیک قیینچیلیگی بیلن دوچ دیر. بو مملکتده ایش‌سیزلر میزانی خواطرلی دیر. بیر جمعیتده ایش‌سیزلر میزانی کوپه‌یسه، کمبغللیک و آچلیک شو درجه ده آشه‌دی. اولر ارا، طالبان انسان حقلرینی بوزیش و مخالف‌لرینی شفقت‌سیز طرزده قییناقلش دنیا بویلب مملکت نینگ تنزل گه یوز توتیش زمینه‌سینی یره‌تگن. دنیا بویلب افغانستان نینگ تنزل گه یوز توتیشی بو مملکت نینگ اقتصادی ضعیف بولیب و حتا کسادلیکّه یوز توتیش احتمالی بیلن دوچ بولگن. اقتصادی ایشلر باشقریلمسدن کمبغللیک و آچلیک معمانی حل قیلیش ممکن‌سیز دیر بو ایش نینگ شرط‌لریدن بیری افغانستان دنیا بیلن مثبت تعامل قیلیشی کېره‌ک. طالبان نه‌فقط مملکت اقتصادینی رواجلنتیریش و بیکارچیلیک بیلن قرشی کوره‌شنی اۉیلمه‌گنلر، بلکه سوداگرلر و یشاوچیلردن سالیق بهانه‌سیده پول آلیب و اقتصادی قیینچیلیکّه سبب بولگنلر.
اولر ارا افغانستانده ایش‌سیزلیک و کمبغللیکّه سبب بولگن عامللردن بیری، جمعیت نینگ یریمینی تشکیل بیرگن خاتین قیزلر گه طالبان تامانیدن مکتب و ایش گه باریش رخصتی بیریلمسلیگی دیر. طالبان گروهی زمانه‌وی حاکمیتدن هېچ نرسه بیلمه‌ی وعیاللر گه چېکلاو یره‌تیش و تورلی ساحه‌لرده اولر نینگ حضوری گه توسیق بولیش بیلن عایله‌لر نینگ اقتصادی گه زیان یېتکزیب و یشاوچیلرنی اېریم قیینچلیک بیلن دوچ قیلگنلر. بیر قنچه عایله‌لر مملکتده‌گی دایمی اوروشلر باعث، عایله‌ده‌گی اېرککلر سنتی طرزده عایله‌لر نینگ سرپرستی سنله‌دی اۉلیب و عایله اعضالری نینگ نفقه‌سینی تامینلش مسئولیتی اوشبو عایله‌لر نینگ عیاللری گه تاپشیریلگن. طالبان عیاللر نینگ ایش گه باریشی گه توسیق بولیش بیلن عملاً اوشبو عایله‌لر نینگ درآمدینی یوق قیلگن. خلق‌ارا نهادلر نینگ گزارشی اساسیده، تعلیم و ایش ساحه‌لریده عیاللر نینگ حضورسیزلیگی هر ییلی ایکّی میلیارد دالر مملکت نینگ یریم جان اقتصادی گه زیان یېتکزه‌دی.
طالبان نینگ مکتب و بیلیم یورت‌لر تعلیمی تېزیمی نینگ ایدیولوژیک قیلیش ریجه‌لری، نه‌فقط مملکتده کمبغللیک کمه‌یشی گه سبب بولمه‌گن بلکه کوپ احتمال بیلن اونینگ کوچه‌یشی گه زمینه یره‌تماقده. باشقه مملکتلر نینگ تعلیمی تېزیم نینگ ایدیولوژیک قیلیش تجربه‌لری،کېله‌‍سی نسل زمانه‌ی دنیا بیلن آزراق آشنالیک تاپیب و دنیا بیلن ارتباط قوریش گه قیینچلیک بیلن دوچ بولیب و رواجلنیش دن آرتگه قالیشنی اثباتله‌گن. بو مسأله نه‌فقط کمبغللیک کمه‌یشی گه سبب بولمه‌یدی بلکه کوپه‌یشی گه باعث بوله‌دی، چونکه کمبغللیکنی علمی انیق ریجه‌لر بیلن کمه‌یتیریش ممکن.
دینی حکومت طرفدارلری، «اسلامی حکومت» ثروت عادلانه طرزده توزیع بولیب و اېتنیک گروه‌لر آره‌سیده‌گی فرق یوق بولیب و عدالت برقرار و جمعیتدن کمبغللیک یوق بولیشینی بیز گه اۉرگتگن. «اسلامی حکومت» داعیه‌دارلری قدرت گه اېریشمسدن آلدین، بونده‌ی وعده‌لرنی بیره‌دی، لېکن قدرت گه اېریشی بیلن اسلام آتیده اهالی ییلکه‌سیگه مینه‌دیلر، نه‌فقط بیرگن شعارلری گه عمل قیلیشمه‌یدی بلکه باشقه‌لر گه نسبتن ثروت نی توزیع قیلیش و اېتنیک گروه‌لر آره‌سیده‌گی فرق کوچه‌یشی گه سبب بوله‌دیلر. اولر گه بیرگن شعارلرینگیزنی نیگه عملی قیلمه‌ی و جمعیتده‌گی اجتماعی و اقتصادی قیینچیلیکنی حل قیله آلمسلیکنی سۉره‌گن حالده، شرق و غرب نی عیبلب و حاضرگی احوال نی تشقی عامللر گه نسبت بیریب و اۉزینی هر قنده‌ی تقصیر و خطادن مبرا کورسته‌دی.
