طالبان و افغانستان عالی اوقووی نینگ یوق قیلینیشی
بیلیم و عالی تحصیلات تېزیمی زمانه‌وی دور نینگ اېنگ مهم کورینیشلریدن بیری دیر تخصصی ساحه‌لرنی بېر-بېریدن اجره‌تیب، هر بیر ساحه گه ماس تدقیقات اصوللرینی کورسه‌تیب، انیق یول بیلن حقیقی و ایشانچلی بیلیم‌لر ایشلب چیقریش گه یۉل آچگن. بیلیم یورت نینگ اصلی وظیفه‌سی زمانه گه ماس بیلیم ایشلب چیقریش دیر و بو ایش برچه تنقیدلر بیلن سابق بیلیم یوتوق‌لری عملگه آشیریلیشی بیلن ممکن. اۉتمیشده‌گی قالبی اندیشه‌لر گرچند باغلیق و دایمی بولیش گه سبب بولسه ده، بیراق میه اسیر بولیشی و اونینگ کوچلی بولمسلیگیگه سبب بولیشی ممکن. بیلیم یورت اېرکین اۉیلش یا که اۉتمیش ده‌گی نسللر اۉز زمانه‌لری گه تېنگ قورگن قالب‌لریدن چیقیش اوچون مشق قیلیش مکان دیر. بو یۉل آرقه‌لی ینگی فکرلر تاپیلیب و ینگی بیلیم‌لر پیدا بولیشی و بیلیم چرخی اېلنیش گه توشه‌دی. یالغیز بیلیم بیلن حاضرگی عصر نینگ قیینچیلیک‌لرینی تاپیب و اونگه حل یول قیدیریش ممکن. شونی اوچون بوگونگی انسان‌لر نینگ تېریکچیلیگیده‌گی معمالرنی حل قیلیش اوچون بیلیم یورت نینگ رولی علیحده اهمیت گه اېگه دیر.
بیلیم یورت کلاسیک مدرسهلر بیلن بوتونلی فرقلی دیر اینیقسه دینی مدرسهلر بیلن؛ چونکه مدرسهلر نینگ تعریف قیله‌دیگن رسالتی، نه بیلیم ایشلب چیقریش و نه هم حقیقت‌لرنی تاپیش. مدرسه‌لرده‌گی عمومی پیش‌فرض شوندن عبارت که انسان و دنیا حقیده برچه اساسی حقیقت‌لر آلدین کشف بولگن بولسه و بیز اونی کشف قیلیشدن بی‌نیاز بولیب و یالغیز ایشیمیز اولر نینگ اثرلرینی اوقیش یا که حاضرگی زمانه گه تېنگ اولرنی قیته ایشلب چیقریش دیر. شونی اوچون مدرسهلر منطقیدن اولر ینگی و خطاسیز اته‌لیب شکلی و ینگی‌لشتیریلیشی گه سویه نیله‌دی. همه دن مهمی بو که مدرسهلر اهالی نینگ قیینچیلیگی و تېریکچیلیک احوالی یخشی‌لنیشی گه ایشی یوق و فکر-دقتینی بابالریدن میراث قالگن اعتقاد و ایشانچ‌لری گه قره‌تگن. مدرسه‌لرده دنیا خلقی نینگ آچ‌لیک، کمبغللیک، اساسی نیازلردن محروم‌لیک، بیر منطقه نینگ اهالیسی آره‌سیده‌گی عدالت‌سیزلیک، صناعت دن آرتگه قالیش، اداری تېزیم اېسکریشی، یشش محیطنی بوزیش، طبیعی منبعلردن قوللنمسلیک کبی درد و رنج‌لر خصوصیده خواطر بیلدیریلمه‌یدی، بلکه برچه قیغو و ماتمی ایمان و دیانت ضعیف بولیشی، عبادت آزه‌یشی، عنعنه‌وی مراسم‌لر گه اونچه‌لیک اعتبار بیریلمسلیک، دین بویوکلری نینگ اۉرنی پس توشیشی و مذهبی نهادلر گه انسان پرورلیک یاردم‌لر کمه‌یشی دیر.
افغانستان حاضرگی کونده مدرسه بویوکلری تامانیدن باسیب آلینگن و ملالر اېسه بیلیم یورت‌لر گه اونچه‌لیک اعتبار بیرمه‌یدی، افغانستان عالی تحصیلات تېزیمی جان بیریش خوفی بیلن دوچ بولگن؛ چونکه حاکم گروه مدرسه منطقینی بیلیم یورت‌لر گه قبول قیلدیریش و طلبه‌لرنی بیلیم یورت دشمن‌لریدن پیروی‌لیک قیلیش گه قاندیریش مقصدیده سعی‌وحرکت قیلماقده‌لر. بیلیم یورت بیلن مدرسه اهلی نینگ دشمن‌لیگی بوگون‌لیک دشمن‌لیک اېمس و حکایتی اۉزون؛ چونکه دین بویوکلری سوال قیلیش و تنقید نی عقیده و ایمان گه گمان قیلیش عنوان قیله‌دیلر شونی اوچون سوال قیله‌دیگن نهادلر نینگ ایشی بیلن قرشی دیر.
حاضر طالبان گروهی نینگ ییتکچیلیک قیله‌دیگن ملالر، اېسکی حریف‌لرینی ییر گه اۉریب و اۉزلریدن پیروی‌لیک قیلیش اوچون بوغوزلری گه ایاق قویگنلرینی اۉیله‌یدیلر. اولر بیلیم یورت‌لرنی کاهن‌لری نینگ حاکمیتی گه کېلتیریب و سوال قیلیش و اۉیلش اۉرنیده اولردن پیروی‌لیک قیلیشنی اېسته‌یدیلر.
بنیادگرالیک فکرلر حاکمیتیده بولگن بیلیم یورت، بیلیم ایشلب چیقریب و حتا کونده‌لیک میش-میش‌لر و خواطرلر گه مناسبت بیلدیریب و چېک قوییش توانی یوق بلکه بیلیم بیر گروه نینگ ایشانچ و اعتقادلرینی جمعیت ده رواجلنتیریش و تزریق قیلیش اوچون خذمتی گه بوله‌دی. برچه ایدیولوژیک تېزیم‌لر نینگ تجربه‌لری گه کوره، منطق بیلیم نی مغلوب و بیلیم نهادلرینی ایدیولوژی‌لردن کېلیب چیققن حاکملر و ایدیولوژی‌لر گه خذمتی گه کېریتیشی ممکن. او زمان بیلیم یورت نینگ یالغیز آتی قاله‌دی و بیلیم دن اېسه جان‌سیز و تاثیرسیز کلیشه.
طالبان سۉنگی آی‌لرده اکادیمیک الفباسی بیلن آشنا بولمه‌گن مینگلب ملا دن نمایشی امتحان آلیب و اولر گه بیلیم یورت دن فارغ بولیش لقب و حجت بیردیلر. اولر نینگ بو اقدامی اۉزلری اوچون مدرسه ده‌گی لقب و عنوان‌لر معنا‌سیز بولیب و اکادیمیک بیر ساحه ده حتا بیر کون تعلیمی نظام ده سبق اۉقیمه‌گن بیر کیشی گه ملا، مفتی و شیخ‌الحدیث لقبی بیریلیشی بی‌معنالیگینی تصور قیله‌دیلر، عینی نظامی بیر جنرال گه لقب بیریلیشی کبی. بونگه علاوه جمعیت نینگ معنوی ملکیتی و سرمایه‌لریدن فایده‌لنیش دیر و بو گروه نینگ بیلیم توانالیک‌لری گه ایشانچ‌سیزلیک‌لرینی کورسته‌دی، بو حقیقت نی نامستقیم طرزده قبول قیلیش دیر که بیر ملا مدرسه‌ده اوقیگن بیلیمی بیلن اکادیمیک مرکزلر و لوازم‌لر گه اېتیب تعیینلنیشی گه شایسته اېمس.
بوندن آلدین افغانستان بیلیم یورت‌لری نینگ احوالی کدرلر و ملَکه‌لی کیشیلر نینگ مملکت‌نی ترک قیلیش گه سبب بولگن ییللر بویلب اوروش‌لر ده اساسی شکلده بیلیم ایشلب چیقریش اونچه‌لیک کوتیلمسدی، بیراق اکادیمیک بیر تېزیم گه تېنگ‌راق بولیب و کېله‌جک ده بیلیم یورت حیاتی گه زمینه یره‌تیشی ممکن اېدی. حاضر طالبان قدرت نی آلیشی بیلن بو مهم نهاد نینگ قولشی و بوزغونچی دایره‌لر نظارتیده بیلیم کېله‌جگی یاختی اېمس‌لیگیدن درک بیره‌دی. طالبان اۉز اعضالرینی لقب بیریلیش و ساخته مدرک‌لر بیلن افغانستان بیلیم یورت‌لری گه تحمیل قیلسه، اکادیمیک نهادلر نینگ فاتحه‌سی اۉقیلیب و بیلیم یورت دن یالغیز جان‌سیز تنه قالیشی ممکن.
جمعیتده اکادیمیک نهاد بولمسه، یشاوچیلر نینگ قیینچیلیک‌لری گه حل یۉل قیدیریش ممکن‌سیز بوله‌دی؛ چونکه اساساً اۉیلش ممکن‌سیز بوله‌دی. اۉیلش منع اېتیلیش امر گه اۉزگرگن حالده، جمعیت قیینچلیک‌لرینی دعا خوان‌لر، جادوگرلر و غیب‌گوی ادعاچیلری گه تاپشیریب و اقبالی پست بیر مملکت نینگ گرداب گه بند قالگن کېمه‌سینی بوتونلی چوکتیریش اوچون گرداب تامان یونه‌لتیریش ممکن. بیلیم یورت‌لر قۉللب-قوتلنیب و اونی دشمن‌لر قولیدن قوتقریش درکار و یول بیلن جمعیت نی دایمی چوکیشدن قوتقریش کېره‌ک.
