جنگ میان حماس و ارتش اسراییل همچنان ادامه دارد و از طرفین قربانی میگیرد. نوار غزه که پناهگاه شبهنظامیان حماس است بهگونه پیهم از سوی ارتش اسراییل بمباردمان میشود و ممکن است این کشور با راهاندازی حمله زمینی گسترده بخواهد آن را تصرف کند. بمباردمان غزه و محاصره آن، واکنش سازمان ملل متحد، دولتها و برخی نهادهای حقوق بشری را به دنبال داشته، ولی بر تصمیم دولت بنیامین نتانیاهو بیتاثیر بوده است. شبهنظامیان حماس نیز بهگونه پراکنده هنوز برخی نقاط خاک اسراییل را آماج حملات راکتی قرار میدهند. ارتش اسراییل برای فعلاً دست بالا دارد و برخلاف روزهای اول جنگ، تلفات ساکنان غزه رو به صعود است. در ششمین روز جنگ، شمار کشتههای اسراییلی به ۱۳۰۰ نفر و از فلسطینیها به ۱۴۱۷ نفر رسیده است.
فهم موضع ترکیه بهمثابه بازیگر مهم منطقه از این حیث حایز اهمیت است که اگر اراده کند میتواند در تندساختن یا فرونشاندن آتش جنگ، نقش موثر ایفا کند. لذا، برای درک موضع این کشور نیاز است به رابطه آن با طرفین جنگ پرداخته شود تا بتوان نتیجه گرفت که در پی حفظ موازنه است یا حمایت از حماس.
پیچوخم رابطه دولت حزب عدالت و توسعه با اسراییل
دولت حزب عدالت و توسعه در ترکیه از حامیان جدی فلسطین در خاور میانه است، تا جایی که در دو نوبت منجر به قطع مناسباتش با اسراییل شده است. زمانی که ارتش اسراییل در اواخر دسامبر سال ۲۰۰۸ بر نوار غزه، عملیات نظامی راهاندازی کرد، واکنش تند انقره را در پی داشت. رجب طیب اردوغان، رییس جمهور فعلی ترکیه، در اواخر جنوری ۲۰۰۹ که آن زمان نخستوزیر بود، با اشتراک در اجلاس سویس، علیه شیمونپرز، رییس جمهور اسراییل، موضع تند اتخاذ کرد و وی را به «کودککشی» متهم کرد که با اقبال گروهها و کشورهای مخالف صلح با اسراییل مواجه شد. همچنان در می ۲۰۱۰ که یک کشتی حامل کمکهای بشردوستانه عازم غزه بود، از سوی نظامیان اسراییلی هدف قرار گرفت که نُه کمکرسان ترکی کشته شدند. ترکیه در واکنش به آن، مناسبات دیپلماتیکش با اسراییل را قطع کرد و تا زمانی که طرف اسراییلی معذرت نخواست و به قربانیان غرامت نپرداخت، انقره حاضر به ازسرگیری مناسبات نشد.
در جون ۲۰۱۶ با میانجیگری ایالات متحده امریکا، انقره و تلآویو به ازسرگیری رابطه دیپلماتیک رضایت دادند، ولی در می ۲۰۱۸ از نو در مسیر تنش راه افتادند. علت این بود که تظاهرات فلسطینیها در نوار غزه از سوی نظامیان اسراییلی هدف قرار گرفت و ترکیه در واکنش به آن، رابطه دیپلماتیکش را به حالت تعلیق درآورد. نکته مهم این که سفیر اسراییل هنگام خروج از میدان هوایی ترکیه، مورد بازرسی امنیتی قرار گرفت که از لحاظ عرف دیپلماتیک توهین خوانده شد. در این مقطع که ترکیه میزبان نشست ویژه سازمان همکاری اسلامی در شهر استانبول بود، اردوغان اسراییل را با دولت نازی مقایسه کرد: «بین ظلمی که ۷۰ سال پیش در اروپا بر مردمان یهودی رفت، با سبعیتی که امروز بر برادرانمان در غزه میرود، فرقی نیست.» حتا زمانی که امارات متحده عرب در سایه پیمان ابراهیم وارد رابطه دیپلماتیک با اسراییل شد، اردوغان، این کشور را تهدید به قطع رابطه دیپلماتیک کرد.
نکات فوق بهخاطری ذکر شد که فهمیده شود، علت تیرهگی رابطه دولت حزب عدالت و توسعه با اسراییل، مساله فلسطین بهویژه بحران غزه بوده است. البته دو کشور در سال ۲۰۲۲ از نو رابطه قایم کردند و با سفر اسحاق هرتزوگ، رییس جمهور اسراییل، به انقره، به مبادله سفیران رضایت دادند.
رابطه دولت حزب عدالت و توسعه با جنبش حماس
اگر گرمی رابطه دولت اردوغان با حماس بیشتر از رابطه ایران با این گروه نباشد، کمتر هم نیست. با این تفاوت که جمهوری اسلامی از حماس حمایت تسلیحاتی میکند، ولی ترکیه نه؛ چرا که دشمن اسراییل نیست و نابودیاش را نمیخواهد. ولی حماس از حمایت سیاسی ترکیه همیشه مستفید بوده است که میزبانی از رهبران بلندرتبه آن میتواند یک نمونه باشد. ترکیه نهتنها از حماس حمایت کرده، بل تلاش کرده بهمثابه میانجی میان این گروه و تشکیلات خودگردان فلسطین ایفای نقش کند. برای نمونه، اردوغان در جولای سال گذشته از اسماعیل هنیه، رییس دفتر سیاسی حماس و محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان فلسطین، میزبانی کرد و طرفین را به حفظ وحدت فراخواند. دولت اردوغان سعی کرده میان دو جناح فلسطینی توازن برقرار کند، در حالی که برخی کشورهای عربی، حماس را تروریست میدانند و تشکیلات خودگردان را نماینده فلسطینیها.
زمانی که شیخ احمد یاسین، بنیانگذار حماس، از سوی نظامیان اسراییلی کشته شد، دولت اردوغان، قتل او را «تروریسم دولتی» عنوان داد. همینطور خالد مشعل، یکی از رهبران حماس در سپتامبر ۲۰۱۲، در کنگره عمومی حزب عدالت و توسعه اشتراک کرد و اردوغان را نهتنها رهبر ترکیه که رهبر جهان اسلام خطاب کرد. حتا زمانی که ترکیه به ازسرگیری رابطه با اسراییل رضایت داد، درخواست این کشور را مبنی بر اخراج رهبران حماس از خاکش نپذیرفت. البته ممکن است محدودیت جزئی وضع کرده باشد.
اظهارات مقامهای ترکیه در قبال جنگ غزه
تازه که جنگ میان حماس و اسراییل شروع شد، موضع اردوغان خیرخواهانه و مبتنی بر بیطرفی بود و طرفین را به خویشتنداری و حفظ جان غیرنظامیها و برقراری صلح ترغیب میکرد. حالا که حماس در موضع ضعیف قرار گرفته و ارتش اسراییل غزه را محاصره کرده و پیهم بمباردمان میکند، در موضعگیری دولت ترکیه نوعی چرخش احساس میشود. اینک، اردوغان بیش از آن که طرفین را به خویشتنداری فراخواند، بر حفظ جان ساکنان غزه و رفع محاصره این منطقه تاکید میکند: «هماکنون، آب غزه را قطع کردند، پس حقوق بشر کجاست؟ برق غزه هم قطع شده است، چرا هیچ اثری از حقوق بشر نیست؟» او همچنان، از حضور ناو هواپیمابر امریکا در منطقه شدیداً ابراز نگرانی کرد و مدعی شد که استفاده از آن منجر به «قتل عام» میشود: «ناو هواپیمابر امریکا در اسراییل چه کار میکند؟ آمده اینجا چه کاری انجام دهد؟» این در حالی است که ترکیه، کشور عربی نیست و لحن کشورهای عربی نسبت به آن در برابر بحران غزه، نرم و مداراجویانه است.
همچنان، اردوغان با ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، گفتوگوی مفصلی پیرامون بحران غزه داشت؛ روسیهای که رقیب سرسخت ناتو و اتحادیه اروپاست و مهمتر از آن، جنگ غزه را به طعنه محصول سیاست نادرست و یکجانبهگرایانه امریکا اعلام کرد. اردوغان با محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان فلسطین، نیز صحبت کرده است. همینطور، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، با ریاضالمالکی، وزیر خارجه تشکیلات خودگردان فلسطین، و امیر عبداللهیان، وزیر خارجه ایران، پیرامون جنگ غزه و راههای بیرونرفت از آن گفتوگوی تلیفونی کرده است.
افکار عامه در ترکیه نیز معطوف به حمایت از فلسطینیهاست. حتا کمال قلیچدار اوغلو، رییس حزب جمهوریخواه خلق و رقیب دولت اردوغان بهگونه ضمنی حمایتش را از فلسطینیها ابراز کرد و بر توقف جنگ تاکید ورزید. همینطور، احمد داوود اغلو، دبیر کل حزب آینده و نخستوزیر قبلی، از فلسطینیها بهگونه روشن حمایت کرد.
حفظ موازنه یا حمایت از حماس؟
در گام نخست، تلاش ترکیه این است که سیاست موازنه را حفظ کند؛ چرا که به اسراییل نیاز دارد و نمیتواند بهخاطر حمایت از حماس، این کشور را از دست دهد، مگر این که ناگزیر شود، چنانی که در ۲۰۱۰ و ۲۰۱۸ شد. همچنان، ترکیه عضو ناتو است و برای پیوستن به اتحادیه اروپا تلاش دارد. کشورهای عضو این دو سازمان، هوادار جدی اسراییل هستند و دشمنی با آن را تحمل نمیکنند. همچنان، ترکیه با ارمنستان و یونان مشکلات جدی دارد و لابیهای یونانی و ارمنی در دنیای غرب فعالند و تلاششان معطوف به انزوا راندن انقره است. به این دلیل، دولت ترکیه به تقابل با اسراییل رضایت نمیدهد که لابیهای قدرتمندتر از ارمنیها و یونانیها در امریکا و اروپا دارد. تلاش برای حفظ سیاست موازنه، ترکیه را وا میدارد تا بهمثابه میانجی ایفای نقش کند؛ کاری که در قرارداد غلات با روسیه دارد انجام میدهد.
در سوی دیگر، ترکیه از حامیان جدی ایده تشکیل کشور فلسطینی در مرزهای قبل از سال ۱۹۶۷ است؛ چیزی که سازمان ملل متحد و سایر کشورهای دنیا آن را میخواهند، ولی اقدام متحدانه برای اقناع اسراییل در زمینه صورت نگرفته است. حیات و بقای حماس و فلسطینیها که در معرض حملات هوایی اسراییل قرار گرفتهاند، ظاهراً برای دولت اردوغان حایز اهمیت است. در صورتی که محاصره غزه شکسته نشود و بمباردمان ادامه پیدا کند، دولت ترکیه از تلاش برای حفظ موازنه دست برداشته و به سمت حمایت از حماس خواهد لغزید؛ چرا که قطع رابطه با اسراییل برای دو بار در گذشته، بهخاطر منازعه غزه بود، نه چیز دیگر. همچنان، اظهارات تازه مقامهای ترکی، حکایت از لغزیدن به سمت حماس دارد.
علاوه بر آن، رابطه ترکیه با کشورهای عربی که در گذشته تیره بود، بهبود یافته است. مناسبات ترکیه با عربستان و امارات که در گذشته خوب نبود، با سفر اردوغان به این دو کشور، در مسیر بهبود قرار گرفته است. ترکیه همچنان پس از ۱۳ سال وقفه، رابطه دیپلماتیکش با مصر را از نو برقرار کرد. این به این معناست که ترکیه در صورت تیرهگی رابطه با اسراییل، تنها نمیماند و قدرتهای منطقهای که در گذشته رقیبش بودند، حالا کنارش هستند. البته، واکنش جدی انقره علیه تلآویو، به تنش لفظی و کاهش سطح رابطه دیپلماتیک خلاصه خواهد شد، نه دخالت در جنگ و حمایت تسلیحاتی از حماس.