اشاره: داکتر قیس نسیمی، یکی از متخصصان برجسته امراض و جراحی چشم در افغانستان است. او فیلوشیپ قرنیه کشور جرمنی را دارد و عضو بورد رهبری و مسوول نشرات انجمن داکتران چشم در افغانستان است. آقای نسیمی عملیاتهای متعدد چشم را در افغانستان انجام داده است. به گفته او، فقر و بیسوادی، تبعیض جنسیتی و عدم دسترسی مردم به مراکز صحی و نبود دانش کافی چشم در میان شهروندان، عامل عمده افزایش بیماریهای چشم در کشور است. آقای نسیمی میگوید که پس از فروپاشی نظام جمهوریت در افغانستان، مراقبتهای صحی چشم با بحران مواجه شده است. او فرار متخصصان چشم، نبود مصونیت کاری، برخوردهای سلیقهای، تبعیض قومی و کاهش کمکهای جهانی در بخش صحت را از عوامل این بحران میداند.
۸صبح: آقای نسیمی ممنون از اینکه فرصت خود را در اختیار روزنامه ۸صبح قرار دادید. بهعنوان نخستین پرسش، بیماریهای چشم شامل چه انواع میشود و در افغانستان کدام نوع آن بیشتر شایع است؟
نسیمی: تشکر از شما و سپاسگزارم از اینکه زمینه این گفتوگو را مساعد ساختید. امیدوارم از این طریق کمکی به شهروندان کشور انجام داده باشم. در پاسخ به پرسش شما باید بگویم که بیماریهای چشم عموما بهشکل آفات ولادی چشم که عمدتا در اثر مشکلات ژنتیکی و ارثی به وجود میآید و سپس بهشکل بیماریهای اکتسابی چشم تقسیم میگردد. پرده چشم، استحاله وابسته به سن مکولا، عیوب انکساری چشم، گلوکوما یا آب سیاه، عفونتهای چشم، آفات چشمی از اثر شکر و فشار بلند خون و سوختهگیهای کیمیاوی و ترضیضات چشم از جمله بیماریهای معمول چشم در افغانستان محسوب میگردد.
۸صبح: گفته میشود شیوع نابینایی در نزد زنها نسبت به مردان بیشتر است، چرا؟ آیا این موضوع به لحاظ علمی ثابت شده یا یک غلط مشهور است؟
نسیمی: بلی، شیوع نابینایی در نزد زنها نسبت به مردان بیشتر است؛ چون براساس تحقیقاتی که صورت گرفته، ۵۵ درصد نابینایی نزد خانمها و ۴۵ درصد نزد مردان واقع میشود. دلیل عمده این است که اوسط عمر زنان نسبت به مردان بیشتر است. از همین رو بیشترین واقعات نابینایی در سنین بزرگسالی به وجود میآید. از جانب دیگر، در برخی از کشورهای کمترتوسعهیافته به شمول افغانستان، عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سبب میگردد که زنان به خدمات صحی چشم کمتر دسترسی داشته باشند. امراض چشم در بین زنان نسبت به مردان در افغانستان نیز بیشتر است؛ زیرا فقر، بیسوادی، تبعیض جنسیتی، عدم دسترسی زنان به مراکز صحی، ناتوانی خانمها برای سفر جهت تداوی، نداشتن تعلیمات صحی و ناآگاهی در مورد قابل علاج بودن بسیاری از امراض چشم است که منجر به نابینایی میگردد. از طرف دیگر، تداویهای عنعنوی باعث شیوع نابینایی در نزد خانمها نسبت به مردان بیشتر است و سبب میگردد که آمار مبتلایان بیماری چشم در میان زنان بیشتر شود.
۸صبح: اسباب عمده نابینایی را در کشور امراض پرده چشم (Cataract)، تشکیل میدهد. تداوی پرده چشم با توجه به سطح پایین عرضه خدمات در افغانستان چهقدر معیاری و قابل اطمینان است؟
نسیمی: عمدهترین عامل نابینایی در کشور پرده چشم است. البته باید یادآور شد که شایعترین عامل نابینایی در تمام جهان نیز پرده چشم است. همچنان شایعترین عمل جراحی چشم، عملیات پرده چشم است. در دهههای اخیر، جراحی پرده چشم به کمک تکنولوژی پیشرفتهتر و مدرنتر شده است، از جمله عملیات «لایزری» چشم که خیلی مشهور است و در افغانستان نیز صورت میگیرد. اما عملیات فیکو (لایزری)، نیازمند تجهیزات پیشرفته و متخصصان ورزیده است. متاسفانه عملیات پرده چشم هنوز در شماری از مرکزهای صحی افغانستان بهشکل ابتدایی آن صورت میگیرد. اما مشکل عمده و اساسی سطح پایین دسترسی مردم به مراقبتهای صحی چشم، مشکلات اقتصادی و اجتماعی و ناآگاهی از تعلیمات صحی چشم است.
۸صبح: آیا خطاهای انکساری چشم بهویژه سیاهآب قابل تداوی است؟
نسیمی: البته خطاهای انکساری و گلوکوما یا آب سیاه، دو مبحث جداگانه است. خوشبختانه هر دو قابل علاج و پیشگیری است. در قسمت عیوب انکساری چشم عمدتا نقص در سیستم نوری چشم بهصورت ارثی موجود است و در صورتی که بهموقع تشخیص و اصلاح گردد، قابل علاج است.
آب سیاه یک بیماری شدیدا کورکننده و پیشرونده است که منجر به بلند رفتن فشار داخل چشم، آسیب عصب بینایی و کاهش میدان بینایی نزد بیمار میگردد و غیر قابل برگشت است. بسیار زیاد مهم است که این بیماری در اوایل تشخیص و تداوی آن بهصورت منظم صورت گیرد تا از نابینایی دایمی و غیرقابل برگشت جلوگیری گردد.
۸صبح: چند درصد مردم افغانستان در زمان حیات خود مبتلا به بیماریهای چشم و نابینایی میشوند؟
نسیمی: براساس آمارهایی که از سروی عوامل نابینایی در ولایت کابل به دست آمده است و من در آن سروی سهم فعال داشتم و یک تیم را رهبری کردم، حدود ۲.۴ درصد جمعیت این ولایت از نابینایی قابل علاج رنج میبرند. حدود 82 هزار و ۸۴۷ تن که عمدتا دارای سن ۵۰ و بالاترند، از تناقص بینایی به درجات مختلف رنج میبرند. البته تنها در ولایت کابل، عمدتا عوامل آن را پرده چشم، استحاله وابسته به سن شبکیه چشم و عیوب انکساری اصلاحنشده چشم تشکیل میدهد.
۸صبح: بیماریهای چشم معمولا ناشی از چیست؟
نسیمی: یکی از عوامل عمده نابینایی، افزایش سن نزد افراد است. بیشترین واقعات نابینایی در افراد مسن دیده شده است. عوامل محیطی از قبیل شعاع ماورای بنفش، تشعشات، سوختهگیهای کیمیاوی چشم، امراض میکروبی چشم، ترضیضات چشم، عوارض جانبی دواها و استفاده خودسر ادویه توسط مریضان میتواند عوامل دیگر نابینایی را تشکیل دهند. با تغییرات شیوه زندهگی مردم و به میان آمدن سهولتهای زندهگی، امراضی از قبیل مرض شکر و فشار بلند خون در کشورهای توسعهیافته، یکی از عوامل عمده نابینایی را تشکیل میدهد.
۸صبح: استفاده از وسایل و ابزارهای الکترونیکی به شمول تلفن و کمپیوتر چهقدر به چشم ضرر دارد؟
نسیمی: استفاده طولانیمدت و بیش از حد از وسایل الکترونیکی از قبیل کمپیوتر، مبایل و تبلیت، میتواند منجر به مشکلات بینایی و ناراحتیهای چشمی گردد. استفاده از ابزارهای الکترونیکی، یکی از مشکلات عمده قرن ۲۱ را تشکیل میدهد. باید تا حد ممکن استفاده آن محدود گردد و شیوههای استفاده مصون آن در نظر گرفته شود.
۸صبح: عوارض چشم بیشتر در کدام فصلهای سال تشدید و شایع میشود و برای جلوگیری از آن چه باید کرد؟
نسیمی: یک تعداد از امراض چشم در فصلهای مشخص سال بیشتر میشود. از آن جمله یکی هم حساسیتهای فصلی چشم است که بیشتر در فصل بهار و تابستان با گرم شدن هوا، واقعات آن افزایش مییابد. هر چند جلوگیری از حساسیتهای فصلی چشم بسیار زیاد مشکل است، با آن هم کمتر قرار گرفتن در معرض شعاع آفتاب، استفاده از عینکهای آفتابی محافظتی و شستوشوی چشمها با آب سرد چندین مرتبه در روز، در کاهش عوارض چشمی ناشی از حساسیتهای فصلی چشم کمککننده است.
۸صبح: پس از سقوط افغانستان به دست طالبان، اکثریت کادرهای متخصص چشم از کشور فرار کردهاند. وضعیت بیماران چشم را چگونه ارزیابی میکنید؟
نسیمی: پس از فروپاشی نظام جمهوریت در افغانستان، سکتور صحت بهویژه مراقبتهای صحی چشم با بحران صحی مواجه شده است. از یک طرف فرار کادرهای متخصص، عدم مصونیت کاری، برخوردهای سلیقهای و سیاسی در گماشتن افراد در مدیریت نهادهای مربوطه و تبعیض قومی سبب گردیده تا اکثر مراکز صحی چشم با کمبود افراد متخصص مواجه گردند و از جانب دیگر، قطع کمکهای جامعه جهانی به سکتور صحت و مشکلات اقتصادی مردم منجر به فاجعه صحی در کشور گردیده است.
۸صبح: آقای نسیمی، ممنون از اینکه در این گفتوگو اشتراک کردید. در آخر بهعنوان یک متخصص چشم، اگر سخنی برای مبتلایان بیماریهای چشم دارید، بفرمایید.
نسیمی: تشکر از شما. پیشنهادات خود را در دو بخش خلاصه میکنم. بخش اول آن متوجه مردم و بخش دوم آن مربوط به نهادهای مسوول میشود. مردم باید در صورت بروز مشکل بینایی، بهموقع به متخصص چشم یا نزدیکترین مرکز صحی چشم مراجعه کنند و از تشدید مرض جلوگیری نمایند. همچنان تمام اطفال را قبل از سن پنجسالهگی جهت ارزیابی مشکلات بینایی نزد متخصص چشم ببرند. بهتر است افراد مسن بعد از هر شش ماه تا یک سال، جهت ارزیابی مشکلات بینایی ناشی از آب سیاه، شکر و فشار بلند خون نزد متخصص چشم مراجعه کنند. از دواهای خودسر بهشکل خوراکی و موضعی چشم، جدا خودداری شود. کوشش شود از وسایل الکترونیکی با صفحه نمایش از قبیل مبایل، کمپیوتر و تبلیت بهشکل درست آن استفاده گردد و استفاده آن را تا حد ممکن محدود سازند. برای تامین سلامت بینایی نیاز به تغذیه مناسب است. غذاهایی که حاوی چربی کم و شکر باشد و نیز از سبزیجات و میوهها بیشتر استفاده صورت گیرد. برای جلوگیری از صدمات جریان کار، از عینکهای محافظتی استفاده شود.
از سوی دیگر، سالانه تعداد زیادی از زنها بیناییشان را در نتیجه انفجار دیگ بخار در زمان آشپزی از دست میدهند. کوشش شود از دیگهای بخار استندرد استفاده کنند. این وقایع متاسفانه در کشور زیاد است و در این مورد توجه جدی لازم است.
همچنان نهادهای مسوول بهویژه بخش مراقبتهای صحی چشم، برنامههای تحقیقی بیشتر را در شهرهای پرنفوس و سایر نقاط کشور به منظور ارزیابی عوامل نابینایی راهاندازی کنند. بدون ارایه آمار دقیق، برنامهریزی در این بخش دشوار است و توجهی به وضعیت بیماران چشم صورت گرفته نمیتواند. سطح دسترسی به مراقبتهای صحی چشم و تعلیمات صحی چشم را افزایش دهند و به ارتقای ظرفیت و برنامههای تخصصی و فوق تخصصی توجه بیشتر صورت گیرد. برنامههای کمپهای صحی رایگان تداوی امراض چشم و سکریننگ مکاتب در نقاط دورافتاده کشور تقویت گردد تا معضل جدی بیماران چشم مرفوع شود.