در روزهای نخست ماه اپریل سال 2022، ملا هبتالله آخوندزاده، رهبر گروه طالبان، کشت و قاچاق مواد مخدر را ممنوع اعلام کرد. در فرمان ملا هبتالله آمده که استعمال، انتقال، کشت، تولید و قاچاق انواع مواد مخدر در سراسر افغانستان منع است. این فرمان درست چند ماه بعد از هشدار سازمان ملل در مورد افزایش تولید مواد مخدر در افغانستان صادر شد و تلاشی بود از سوی طالبان برای کسب مشروعیت بینالمللی.
در ماه جون سال 2023، نهاد بریتانیایی آلسیس[1] گزارش داد که کشت مواد مخدر بهخصوص کوکنار در ولایت هلمند کاهش بیسابقه داشته است. این نهاد با استفاده از تصاویر ماهوارهای و مقایسه تصاویر چهار سال پیش (2019،2020،2021،2022) چنین نتیجه گرفته که کشت کوکنار در ولایت هلمند به پایینترین سطحش در دو دهه اخیر رسیده است. براساس گزارش این نهاد، ولایت هلمند در سالهای اخیر بیش از 50 درصد تریاک افغانستان را تولید میکرد؛ اما حالا کشت کوکنار در این ولایت به 99 درصد کاهش یافته است.
به نظر میرسد که طالبان برای کسب مشروعیت بینالمللی از کشت مواد مخدر برای مدتی دست کشیدهاند. اگر به سابقه این گروه در 25 سال اخیر نگاه کنیم، متوجه میشویم که رابطه طالبان با مواد مخدر یک رابطه استراتژیک و دوسویه است. بتی دام که زندهگینامه ملا عمر، بنیانگذار طالبان، را نوشته است، روایت جالبی دارد. وی در جایی از کتابش مینویسد: «گروهی از طلبه که از وضعیت اسفناک آن زمانِ قندهار بهشدت ناراضی و دنبال حمایت مالی و تسلحیاتی بودند، در این موقع یکی از قاچاقچیان بزرگِ مواد مخدر جنوب افغانستان [حاجی بشر نورزی] که او هم از دست باجگیریِ ایستهای بازرسی به تنگ آمده بود، به طلبهای که دنبال حمایت مالی بودند سلاح و پول میدهد. افراد درشت طالبان عضو این حلقه بودند؛ ملا عمر، نخستین رهبر طالبان، ملا برادر، معاون رییسالوزرای طالبان، و ملا عبدالسلام ضعیف که فعلاً سمت رسمی ندارد، عضویت این حلقه را داشتند. حاجی بشر نورزی از ملا عمر میخواهد که در مقابل پول و اسلحه باید امنیت شاهراه را برای کاروانهای مواد مخدر او تامین کند.» رابطه طالبان با مواد مخدر از همین جا آغاز میشود و کشت و قاچاق مواد مخدر به منبع اصلی عایداتی طالبان مبدل میشود[2]. در بیست سال گذشته که گروه طالبان سرگرم جنگ با دولت افغانستان بود، پول حاصل شده از کشت و قاچاق مواد مخدر یکی از عوامل اساسی ادامه جنگ در افغانستان بود و این پول سبب میشد که موتور جنگی طالبان از کار نیفتد و تنور جنگ در افغانستان گرم بماند.
براساس گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد، افغانستان در سال 2020 میلادی، 84 درصد مواد مخدر جهان را تولید میکرد. طالبان سالانه از این رهگذر 416 میلیون دالر بهدست میآوردند. اداره بازرس ویژه ایالات متحده امریکا برای بازسازی افغانستان در گزارش سالانه سال 2021 خود آورده است که طالبان حدود 400 میلیون دالر از طریق مواد مخدر بهدست آوردهاند. در ادامه گزارش آمده است که طالبان تمام مزارع کشت مواد مخدر افغانستان را در اختیار دارند. عاید کسب شده از کشت و قاچاق مواد مخدر حدود 40 تا 60 درصد درآمد کلی این گروه را تشکیل میداد.
نمودار بالا بیانگر کشت و تولید مواد مخدر در جهان است. تنها در سال 2001 که ملا عمر کشت مواد مخدر را منع کرده بود، میانمار بیشترین تولید مواد مخدر را نسبت به افغانستان داشت. این جدول حدود 21 سال را در بر میگیرد که افغانستان فقط در 2001 پایینترین سطح تولید مواد مخدر را داشته است. در سالهای بعد از 2001 شاهد کاهش تولید مواد مخدر هستیم، اما بعد از سال 2006 که آنتونیو جیوزستوزی آن را سال خیزش دوباره طالبان میداند، دوباره کشت و تولید مواد مخدر افزایش یافت. در سال 2014 گمانههای زیادی در مورد خروج نیروهای بینالمللی مطرح شد. این موضوع سبب گشت تا کشت مواد مخدر دوباره افزایش یابد.
این نمودار بهخوبی رابطه قدیمی و استراتژیک طالبان با مواد مخدر و نقش مواد مخدر در جنگ 20 ساله افغانستان را نشان میدهد. آنتونیو جوزستوزی، پژوهشگر مطرح در حوزه طالبان، میگوید: «طالبان از کشت، تولید و قاچاق مواد مخدر سالانه حدود ۵۰۰ میلیون دالر عاید داشتند. این موضوع نشان میدهد که نه تنها مواد مخدر و تریاک در شکلگیری طالبان نقش داشته، بلکه در قوام و ادامه حیات این گروه نیز نقش اساسی داشته است.[3]»
اما طالبان حالا با کاهش کشت مواد مخدر چند هدف را دنبال میکنند:
1- طالبان بهشدت تلاش دارند مشروعیت بینالمللی بهدست بیاورند، ولو به هر قیمتی باشد. طالبان برای این که مشروعیت بینالمللی بهدست بیاورند تولید تریاک را کاهش دادهاند. این موضوع شاید روی اقتصاد این گروه تاثیر بگذارد و یا شورش دهقانان را که در این چند سال کوکنار کشت کردهاند، بهدنبال داشته باشد. به نقل از بیبیسی، یک دهقان به دلیل اعتراض به فرمان رهبر طالبان کشته شده است. اما رهبر گروه طالبان میخواهد این بار مشروعیت بینالمللی کسب کند. حالا باید دید که کاهش مواد مخدر چقدر میتواند به طالبان در کسب مشروعیت کمک کند. ذکر این نکته لازم است که بهرسمیت شناسی طالبان تنها به کاهش مواد مخدر بستهگی ندارد و موضوعاتی چون قطع ارتباط با گروههای تروریستی، ایجاد حکومت فراگیر، تامین حقوق بشر و دادن حق آموزش و کار به زنان از شرطهای دیگر جهان برای بهرسمیت شناسی طالبان است.
2- از 15 آگست 2021 بدینسو که طالبان روی کار آمدهاند، کشورهای منطقه نیروهای بیشتری را در مرزهایشان جابهجا کردهاند تا از نفوذ تروریسم به خاک خودشان جلوگیری کنند. این موضوع سبب شده است تا قاچاق مواد مخدر سختتر شود و به تبع آن مواد بیشتری در داخل افغانستان ذخیره و انبار شود. انبار بیش از حد مواد مخدر نیز یکی از عوامل کاهش کشت کوکنار در افغانستان است.
3- از سوی دیگر، این کار طالبان سبب شده است تا تقاضا برای مواد مخدر در بازار جهانی بالا برود و بهای این مواد افزایش چشمگیر پیدا کند. در این صورت، طالبان میتوانند مواد انبار شده را به قیمت بالاتر عرضه کنند و پول بیشتری بهدست آورند. این استراتژی را طالبان در سال 2001 نیز اجرا کرده بودند. در آن زمان، قیمت مواد مخدر بهیکبارهگی چندین برابر افزایش یافته بود.
ماده جدید؟
آرین شریفی، استاد مطالعات امنیت در دانشگاه پرنیستون ایالات متحده امریکا، میگوید که گروه طالبان بهصورت سیستماتیک و نامرئی از کشت مواد مخدر و بهویژه تولید تریاک به سمت تولید کریستال روی آورده است. این تغییر استراتژی برای طالبان سودآورتر و بیدردسرتر است. چون کریستال ماده گرانبهاتر نسبت به تریاک است و ساخت آن نیز به فضای باز و آزاد ضرورت ندارد. شریفی میگوید که این تجارت پرسود زیر نظر شبکه حقانی صورت میگیرد.
کاهش قدرت جبهه لوی قندهار؟
خاک وسیع و حاصلخیز هلمند و قندهار به لطف رود هلمند و ارغنداب، این منطقه را به بهشتی برای کشت کوکنار بدل کرده بود. حالا که کشت کوکنار در هلمند کاهش بیسابقه یافته و تجارت کریستال در دست شبکه حقانی است، آیا این موضوع سبب کاهش قدرت شبکه لوی قندهار نمیشود؟ چون که بهصورت سنتی شبکه تولید و قاچاق مواد مخدر در دست هلمندیها و قندهاریها بوده است که به لحاظ تباری اسحاقزی و نورزی هستند.
به هر رو، گزارش نهاد آلسیس و استراتژی گروه طالبان قابل نقد است. نهاد آلسیس تنها عکسهایی از ولایت هلمند را انتشار داده که بیانگر کاهش کشت کوکنار است، اما این امکان وجود دارد که طالبان در ساحات دیگر به کشت کوکنار دست زده باشند و این مورد نیازمند بررسی است. از سوی دیگر، طالبان به تولید مواد مخدر پرسودتری (کریستال) دست زدهاند و هنوز هم از راه تولید و قاچاق مواد مخدر پول بهدست میآورند.
[1] Alcis
[2] Dam, Bette (2021). Looking for the Enemy: Mullah Omar and the Unknown Taliban. HarperCollins Publishers.
[3] Giustozzi, Antonio (2017), The Arab–Gulf connections of the Taliban. In Pan-Islamic Connections; Transnational Networks between South Asia and the Gulf. Edited by: Christophe Jaffrelot and Laurence Louer. London: Oxford University press.