افغانستان به لحاظ ساختار اجتماعی، زبانی و مذهبی، جامعه متکثر و متنوع شناخته میشود. مذهبهای متعدد اسلامی، قومهای مختلف و زبانهای متفاوت در کشور وجود دارند که هر کدام باورمندان و طرفداران خاصی خود را دارد. آزادیهای مذهبی مردم افغانستان در قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان بهرسمیت شناخته شده بود، اما طالبان پس از برگشت به قدرت، تمام ارزشهای متنوع کشور را نادیده گرفته و بر یکدستسازی اجباری و نفی دیگران تاکید کردهاند. بهتازهگی، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان، سایر مذهبها را در افغانستان انکار کرده و گفته است: «تمام افغانها پیرو مذهب حنفیاند.» او ادعا کرده که دیگر مذهبی در افغانستان وجود ندارد. فعالان سیاسی و آگاهان امور دینی، میگویند که طالبان به تکثر و تنوع در کشور باور ندارند و به رفتارهای تکقومی، تکمذهبی و تکزبانی خود ادامه میدهند. پیش از این، کمیسیون بینالمللی آزادی مذهبی امریکا در گزارشی گفته که طالبان آزادیهای مذهبی را محدود کردهاند. همچنان مجمع آسیایی برای حقوق بشر و توسعه از ممنوعیت آزادی مذهبی شیعیان توسط طالبان ابراز نگرانی کرده است.
گروه طالبان با تسلط بر افغانستان، در بیشتر از دو سال گذشته، رفتارها و گفتارهای متفاوت و متناقض داشتهاند. اعضای رهبری این گروه، بهرغم نمایشهای سیاسی مبنی بر احترام به مذاهب و باورهای جمعی، در گفتارهای خود پیوسته بر نفی دیگران و یکدستسازی اجباری تاکید کردهاند.
ندامحمد ندیم، سرپرست وزیر طالبان برای وزارت تحصیلات عالی، ادعا کرده است که در افغانستان به جز مذهب حنفی، دیگر مذهبی وجود ندارد. به گفته او، «تمام افغانها پیرو مذهب حنفیاند.»
ضیاءالله هاشمی، سخنگوی وزارت تحصیلات عالی تحت کنترل طالبان، بخشهایی از سخنرانی این مقام طالبان را در شبکه اجتماعی اکس منتشر کرده که نشان میدهد او سایر مذهبها را در افغانستان انکار میکند.
ندامحمد ندیم این اظهارات را در دانشگاه سیدجمالالدین افغان در ولایت کنر بیان کرده است. او در حالی ادعای تکمذهبی بودن افغانستان را میکند که بخش قابل ملاحظهای از شهروندان کشور شیعهمذهب هستند.
این در حالی است که نورمحمد اسلامجار، والی طالبان در هرات، در کتابی تحت نام «مباحث فی العقیدة الماتریدیة المسمى معتمد ماترید من معتقد ماترید»، شیعیان را «فرقه تکفیری» و «در طول تاریخ همدست کفار» توصیف کرده است.
طالبان با تسلط بر افغانستان، در کنار منع آزادیهای مدنی و سیاسی مردم افغانستان، آزادی مذهبی را نیز نفی کردهاند و در نخستین اقدامشان، مضمون فقه جعفری را از دانشگاه بامیان حذف کردند.
این گروه هرچند بارها ادعای احترام به مذاهب دیگر را در افغانستان کردهاند، اما به گفته شماری از مخالفان سیاسی و آگاهان امور دینی، طالبان به دنبال تکگرایی و برداشتهای خاص از مذهب حنفیاند و در بسیاری از موارد شیعیان را از «دایره اسلام» خارج میدانند.
داوود ناجی، یکی از فعالان سیاسی، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید که طالبان به تکثر و تنوع در افغانستان باور ندارند. او میافزاید: «برنامه طالبان در درازمدت همین است که افغانستان را رفتهرفته به کشور تکمذهبی، تکزبانی و تک قومی تبدیل کنند. آنها [طالبان] به تنوع و تکثر باور ندارند، در عمل هم در همین راستا اقدام کردهاند و مرحله به مرحله این سیاست را اجرایی میکنند.»
دکتر محمدصالح مصلح، پژوهشگر امور دینی، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید که از نظر طالبان، اکثریت قاطع مردم افغانستان «سنی حنفیمذهبند» و شیعه را «رقیب خود» نمیدانند. به گفته او، طالبان فکر میکنند که در صورت بهرسمیت شناختن مذهب شیعه در افغانستان، ساحه نفوذ را برای جمهوری اسلامی ایران باز میکنند، از همینرو، «علاقه ندارند که برای شیعه امتیاز بهرسمیت شناخته شدن بدهند.»
آقای مصلح میافزاید: «دوتا مبحث داریم حنفی و دیوبندی، با آن که دیوبندی، حنفیمذهب است، ولی به لحاظ عقیدتی و مبانی اصول اعتقادی با سلفیت بیشتر همرشته و همداستان است. از این نظر [دیوبندی]، شیعه متهم به کفر و خروج از اسلام میشود به دلیل این که از نظر تشیع سه خلیفه اول اسلام از راه پیامبر منحرف شدند و انحراف آنها تا مرز خروج از اسلام میرسد و از نظر اهل سنت کسی که سه خلیفه را تا مرز خروج از اسلام برساند، خود او از اسلام خارج شده است. طالبان به همین دلیل برای شیعه رسمیت قایل نمیشوند.»
این پژوهشگر امور دینی تصریح میکند که نگرانی کلان طالبان از سلفیهاست که این گروه فکر میکند سلفیت چالش جدی در برابر تفکر دیوبندی است. به باور وی، با وجودی که اصول اعتقادی طالبان با سلفیها مشترک است، اما در نگاه سلفیها «چیزی بهنام مذهب اساساً بهرسمیت شناخته نمیشود. در کنار آن حکومت طالبان یک حکومت قومی، استاد و شاگردی است. استاد محور و خلیفه محور است و سلفیها قبول ندارند.» به گفته او، نادیده گرفتن مذاهب از سوی ندیم، نگرانی طالبان از سلفیان است که در بطن این گروه حضور دارند و بسیاری از اعضای طالبان به لحاظ اعتقادی با سلفیها «یک تیپ» دارند.
آقای مصلح تاکید میورزد: «جمعیت اصلاح که در داخل فعال بود، حضور دارد و تحت عنوان جمعیت اصلاح نه، بلکه در عنوان دیگری فعال هستند و [ندیم] بهخاطری که توانسته باشد آنها را نادیده بگیرد و سرکوبی را که علیه سلفیها داشتند را پایان یافته حساب کنند و به نحوی برای مردم و مخالفانش میرساند که ما دیگر مخالف نداریم و یکدست هستیم و هر چه خواستیم انجام میدهیم. یکدست بودن قطعاً به معنای عقلانی بودن و التزام به مذهب حنفی نیست.»
این پژوهشگر امور دینی تاکید میکند: «طالبان در مواردی به مذهب حنفی رجوع میکنند که به نفعشان باشد و نوعاً حمایت از سرکوب مخالفینشان کند، در مواردی که به انعطافپذیری، رواداری و کرامت انسانی دعوت کند، کاملاً سلفی هستند بهخصوص در بخش زنان تمام برخوردهای طالبان مخالف مذهب حنفی است. مذهب حنفی یکی از پویاترین و عقلانیترین مذاهب جهان است و رفتار طالبان نمیتواند نمایندهگی» از این مذهب کند.
آقای مصلح میگوید که طالبان تاکتیکی عمل میکنند و هر زمانی که سلفیت کمکشان کند، آنها از آن استفاده میکنند و باورهای این گروه ریشه قومی و قبیلهای دارد.
این اظهارات در حالی مطرح میشود که پیش از این، کمیسیون بینالمللی آزادی مذهبی امریکا (USCIRF) در گزارشی تحت عنوان «آزادی مذهبی و حقوق زنان در افغانستان» گفته که با تسلط طالبان، آزادی مذهبی شهروندان افغانستان محدود شده است.
همچنان مجمع آسیایی برای حقوق بشر و توسعه گفته است که طالبان آزادی مذهبی و عقیدتی شیعیان را ممنوع کردهاند. افزون بر این، آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، در گزارش تازه خود به شورای امنیت گفته که طالبان به تجمعات بزرگ شیعیان در ایام عاشورا اجازه نداده و چهار تن را در شهر غزنی در مراسم عاشورا به قتل رساندهاند.
گفتنی است که طالبان در بیش از دو سال گذشته بهطور هدفمند تلاش کردهاند پیروان مذهب شیعه اسماعیلیه را به مذهب اهل سنت تغییر دهند. این گروه در جریان سال جاری خورشیدی، بالای یک تن از شیعیان که توسط طالبان تغییر مذهب داده شده بود، «کلمه شهادتین» را جاری ساختند، در حالی که این کار برای کسانی صورت میگیرد که از ادیان دیگر به اسلام رو آورده باشند.