شاهکارهای معماری هرات
محمدحسین نیک‌خواه
بناهای خشتی هرات برای ساکنان این شهر اهمیت فراوانی داشت و حوض‌های هرات به خاطر مهندسی چشم‌نواز و شگفت‌آورشان، از جمله شاهکارهای معماری به حساب می‌آید. از آن‌جایی که هرات زمانی مرکز خراسان بزرگ بوده و مسافران زیادی از این شهر گذر می‌کردند، به ساخت حوض‌ها در این شهر توجه ویژه‌ای شده است.
بزرگ‌ترین حوض تاریخی در قاره‌ی آسیا، حوض چهارسوق، چند سال پیش توسط بنیاد فرهنگی آغاخان بازسازی شد و حالا به یک مرکز فرهنگی شده است.
اهمیت حوض‌ها در هرات به اندازه‌ای بوده که محمدمحسن صابر هروی در کتاب حوض‌نامه هرات ۵۴ حوض و آب‌انبار را معرفی کرده است. مهندسی خاص حوض‌های هرات سبب شده که در دیگر شهرهای خراسان قدیم هم با الگوبرداری از آن‌ها، حوض‌هایی ساخته شود.
اسناد موجود در ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات نشان می‌دهد که در این شهر بیش‌تر از ۱۶۲ حوض تاریخی وجود دارد که بخش بزرگی از آن‌ها یا از بین رفته و یا به حال خود رها شده و در حال تخریب شدن است.
بزرگ‌ترین حوض تاریخی آسیا
شهر کهنه‌ی هرات مجموعه‌ای بی‌نظیر از آبده‌های تاریخی را در خود جای داده است. حوض قدیمی چهارسوق، بزرگ‌ترین حوض تاریخی آسیا، یکی از مهم‌ترین این بناها است که در نبش بازار قدیمی چهارسوق آرام گرفته است.
یکی از شگفتی‌های این بنای باشکوه تاریخی، سقف بزرگ و مرتفع آن است که سال‌های پیش و در نبود امکانات مهندسی مدرن با استفاده از هزاران خشت به شکل گنبد با قطر ۲۰ متر ساخته شده است.
باری محمود منجم‌زاده، روزنامه‌نگار سابقه‌دار هراتی، در مطلبی نگاشته است که جنرال فریه فرانسه‌ای در سفرنامه‌ی هرات این حوض را به عنوان شاهکار هنری قرن یاد کرده است.
به گفته آقای منجم‌زاده، خشت، سنگ، چونه و گچ مواد اصلی ساخت این حوض را شکل می‌دهند و گنبد خشتی آن از لحاظ قطر پس از مقبره‌ی «الجایتو» در سلطانیه ایران، بزرگ‌ترین گنبد منطقه است.
صحن حوض چهارسوق ۴۰۰ مترمربع است که گنجایش ذخیره‌ی دو هزار و چهارصد متر مکعب آب را دارد. مساحت آن ۶۲۵ متر مربع و ارتفاع آن از ۱۷ متر می‌شود.
این بنای تاریخی ۱۹ متر طول و ۱۹ متر عرض دارد و عمق آن هم ۵٫۵ متر است که ۱۵ پله‌ی خشتی از سطح زمین تا کف حوض فاصله دارد.
بر اساس برخی روایت‌های تاریخی، حوض چهارسوق در زمان شاهرخ میرزا در سال ۸۱۰ هجری قمری و بر اساس روایتی دیگر در سال ۱۰۴۵ با کوشش حسن‌خان شاملو، شاعر و خطاط هراتی، ساخته شده است.
نظام‌نامه‌ی تقسیم آب
در روزگار قدیم دریاچه‌ی هریرود هرات را سیرآب می‌کرد و آب آن به جوی‌های شهر روانه و در آب‌انبارها و حوض‌های خشتی ذخیره می‌شد. در ساخت حوض‌های قدیمی از نوعی خشت و کاشی کار گرفته می‌شد از نفوذ آب به بیرون حوض و خانه‌های اطراف پیش‌گیری می‌کرد.
ولی‌شاه بهره، رییس پیشین اطلاعات و فرهنگ هرات، می‌گوید که سال‌ها پیش نظام‌نامه‌ی تقسیم آب دریاچه‌های هرات توسط نورالدین عبدالرحمان جامی، به گونه مکتوب نگاشته شد و آب از طریق سیستم آب‌رسانی سنتی که نشانه‌های آن تا کنون در بخش‌هایی از شهر قدیم هرات برجای مانده است، تقسیم می‌شد.
آقای بهره تأکید دارد که معماری خاص به کار رفته در حوض‌های خشتی هرات چنان ماهرانه بوده که شاه عباس صفوی، در هنگام زمام‌داری‌اش گروهی از مهندسان اصفهانی را به هرات فرستاد تا از نقشه‌ی حوض‌های هرات الگوبرداری کرده و حوض‌های مشابه را در اصفهان بنا کنند.
مهندسی دیروز، حیرت امروز
یکی از نکته‌های جالب در مورد بناهای خشتی که از روزگار قدیم به یادگار مانده، چگونه‌گی ساخت آن‌ها با امکانات کم آن زمان است. مهندسی به‌کار‌رفته در حوض‌های قدیمی هرات به گونه‌ای است که آب ذخیره شده در آن‌ها تصفیه می‌شود.
عبدالقیوم وزیری، هرات‌شناس و فعال فرهنگی، به این عقیده است که مهندسی خاص حوض‌ها و آب‌انبارهای هرات طوری بوده که در آن آب فاسد نمی‌شد و در تابستان سرد و در زمستان گرم بوده است. روش ساخت آب‌انبارها به شکلی بوده که از یک طرف آب داخل و از سوی دیگر آب استفاده شده در جایی به نام «پایان‌آب» یک‌جا می‌شد.
این روش معماری در نوع خود بی‌نظیر بوده و در بیش‌تر حوض‌ها و آب‌انبارهای هرات از آن استفاده شده است. شیوه هوشمندانه‌ی مهندسان هراتی در طراحی و ساخت آب‌انبارها برای مهندسان امروزی حیرت‌آور است.
اوج شگوفایی حوض‌ها و آب‌انبارهای هرات در زمان تیموریان بوده است. محمدمحسن صابر هروی، در کتاب حوض‌نامه‌ی هرات آورده است که در این شهر ۵۴ حوض و آب‌انبار وجود داشته است. آقای صابر هروی در کتاب خود سرگذشت ۵۴ حوض و آب‌انبار هرات به گونه کامل شرح داده است.
در معماری هرات قدیم به ساخت حوض‌ها و آب‌انبارها توجه‌ی ویژه‌ای شده و در این شهر ۱۶۲ حوض قدیمی وجود داشته که بیش‌تر آن‌ها در گذر زمان از بین رفته است.
با این حال، دو حوض مشهور هرات یعنی حوض چهارسوق و حوض ملک توسط بنیاد فرهنگی آغاخان بازسازی شده و اکنون میزبان محافل فرهنگی و ادبی است.
