افغانستان و مطبوعات سرکوب اېتیلیشی
افغانستانده طالبان قدرت نی قولگه آلیشی یامان عاقبت‌لر بیلن بیرگه بولیب و کوپ ساحه‌لرده مملکت شرایطی عکسینچه اۉزگردی. اۉزگریش‌لردن بیری آلدیندن هم پیش‌بینلیک بولیب و خواطرلر گه سبب بولگندی، مطبوعات اېرکین‌لیگی. مطبوعات گه قنچه چېکلاو یره‌تیلیشی و باسیم آستیده قرار تاپیب و ژورنالیست‌لر تورلی خیل قیینچیلیک بیلن روپه‌ره بولیشنی اصلا هېچ کیم بیلمس اېدی، بیراق ایچکی فعاللر و خارجی ناظرلر مطبوعات کېله‌جگی و سۉز اېرکین‌لیگی و یېتکرمه‌لر فعالیتیدن خواطرده اېدیلر.
طالبان و امریکا قۉشمه ایالتلری آره‌سیده دوحه مذاکره‌لری وقتیده، طالبان سۉز اېرکین‌لیگی و یېتکرمه‌لر فعالیتینی تن آلیب ژورنالیست‌لر و مطبوعات فعاللری گه مزاحمت قیلمسلیک اوچون متعهد بولگنی اېتیلر اېدی. بو مسأله عیاللر نینگ تعلیمی، مملکت فقرالری نینگ اساسی حقوقی و اېرکین‌لیگی و خلق‌ارا کنوانسیون‌لر رعایت اېتیلیشی اوشه پیت طالبان نینگ اۉزگریش بیلگی‌لری اوله‌راق بحث گه آلینردی. طالبان بیلن همکارلیک قیلیش و بو گروه بیلن کېلیشوو طرفداری بولگنلر، اۉز بیانات‌لریده افغانستانده کېنگ کولمده اۉزگریش‌لر و ایکّی سنه اۉتیشی بیلن طالبان هم اۉزگرگن یا که تېزلیک بیلن اۉزگریشینی اېتر اېدیلر. اولر ژورنالیست‌لر و مطبوعات بوییچه خواطرلرنی برطرف قیلیب و برچه نرسه‌نی عادی کورسه‌تیش گه اۉرینماقده اېدیلر.
اوشه پیت بیرقطار ناظرلر و تحلیلچیلر طالبان گه نسبتن بونده‌ی خوش‌بینلیک اینیقسه مطبوعات اېرکین‌لیگینی شبهه بیلن کوزه‌تماقده اېدی. بیر قنچه کیشیلر طالبان قدرت نی آلیشی بیلن افغانستان مطبوعاتی اوچون یامان کونلر باشلنیب و بوتوغریده کوپ سانده فعاللر تېکشیرو، قولگه آلینیش، حبس، سورگون و حتا قتل اېتیلیشینی بیلیب و بونگه ایشانردی. بو خواطرلرنی کوچه‌یتیره‌دیگن نرسه طالبان نینگ یېتکرمه‌لر بیلن مناسبتی اینیقسه بو گروه حاکمیتی نینگ بیرینچی دوری مطبوعات اوچون افغانستان نینگ معاصر تاریخیده اېنگ قرانغو دورلردن سنله‌دی. بو افغانستان تاریخی نینگ اېنگ اچیق طنزلریدن بیری بوله‌دی که ۲۰نچی سنه مطبوعات جدی فعالیت‌لری بیلن باشلنیب و مطبوعات نینگ سرکوب اېتیلیشی بیلن یکونلنه‌دی. اوشه دهشتلی تجربه گه قۉشیمچه طالبان نینگ خلق‌نی قورقیتیش و اۉز حکمران‌لیگینی کېنگه‌یتیریش اوچون ستراتیژیک اسلوب اوله‌راق عصیانچی‌لیکدن قوللنیش که بو گروه نینگ تاپیلیشی بیلن باشلنگن و هېچ قچان اونگه اۉزگریش کېلیشی سېزیلمه‌گن، طالبان نینگ مطبوعات اېرکین‌لیگی و انسان حقلری مسأله‌سینی قبول قیلیشی مهال کوریلردی.
نیگه طالبان مطبوعات اېرکین‌لیگی بیلن کېلیشه آلمه‌یدی؟ جواب‌نی استبدادی حاکمیت‌لر گه قره‌تیلگن مفکوره‌وی آقیملر نینگ طبیعتیدن اېزلش ممکن. افراطی مفکوره گه اساسلنگن برچه حزب‌لر و حکومت‌لر، زوره‌وانلیک و دهشت بیلن حاکمیت قیلیشنی اۉیله‌یدی. توتالیتر برچه توزوملر نینگ تجربه‌سی بونی کورسته‌دی که مطبوعات اېرکین‌لیگی اولر اوچون کابوس بولگن شونی اوچون بیرینچیدن سۉز اېرکین‌لیگی بیلن کوره‌شنی اوستون قرار بیره‌دی. مطبوعات اېرکین‌لیگی بیر تاماندن بو آقیملر و توزوملر نینگ کمچیلیک‌لرینی آچیقله‌یدی و باشقه تاماندن اۉزلرینی برچه عیب‌لردن تمیز کورسه‌تیش اۉرینیشلرینی بوش گه چیقره‌دی. بونده‌ی حزب‌لر و رژیملر اوچون قورقینچنی یوق قیلیش و اولر نینگ ایشلرینی آچیقلش، عمرلری یکونی نینگ باشلنیشی سنله‌دی.
بو توتالیتر آقیملر نینگ مطبوعات اېرکین‌لیگیدن یالغیز قورقینچی اېمس. اولر رژیملر فعالیتی و اونینگ هر بیر انسان تقدیری گه تاثیری حقیده‌گی بیلیملری آرقه‌لی آواز چیقریب اویلش امکانیتی گه اېگه بولیشلریدن قورقه‌دیلر. سۉز اېرکین‌لیگی آرقه‌لی قیینچیلیکلر بیان قیلینیب و فاجعه گه توسیق بولیش اوچون قۉشمه چاره-تدبیر کوریله‌دی. مفکوره‌لر قوشیلیب و مسأله‌لر بحث گه آلینیب و جروبحث‌لر دالضرب بولیشی بیلن، کوچ و حرکتلر تشکیل اېتیلیشی گه یول قویه‌دی. اهالی وضعیت اۉزگریشی و تقدیرلرینی بیلگی‌لش اوچون توانالیک‌لری حقیده آگاهی‌لیک تاپگن حالده، ایشانچ و اراده تاپیله‌دی و بونده‌ی احوال ده اولر گه قرشی هېچ ظالم رژیم توخته‌ی آلمه‌یدی.
طالبان هر قنده‌ی استبدادی حکومت کبی، مطبوعات اېرکین‌لیگینی تهدید دیب بیله‌دی و اېرکین عامه‌وی اخبارات واسطه‌لرینی دشمن دیب بیله‌دی. اولر حکمران‌لیک قیلگن ایکّی یریم ییل ایچیده مطبوعات میدانینی شونچه‌لیک تاره‌یتیریب یوباردیلر که، بو ساحه فعاللر نینگ مطلق کوپچیلیگی وطندن قاچیب اوزاق-اوزاق یورت‌لر گه کېتیب قالیشدی. بوگون افغانستان مطبوعاتی نینگ مهم ژورنالیست‌لری و کدرلری سورگونده و اولر نینگ بیر قنچه‌سی بو وظیفه‌نی ترک اېتیب و باشقه ایشلر گه یوز کېلتیرگنلر. بو اۉز ذاتیده افغانستان اوچون کتَه زیان دیر، چونکه مطبوعات بوییچه کدرلر مملکتده مردم‌سالارلیک و انسان حقلری ستونلری اېدی، بو ستون سېزیلرلی درجه ده قوله‌گن.
مصیب شو ییرده یکونلنمه‌یدی. مهاجرت امکانی بولمه‌ی یا که اېریم دلیللر باعث مملکت ده قالگن مطبوعات فعاللری و ژورنالیست‌لر، کونسه‌یین باسیملر، تهدیدلر و اېریم خوفلر بیلن دوچ دیر. دیجیتالی عصر ده مطبوعات فعالیت‌لری کېنگ معنانی افاده قیله‌دی و بو فعالیت‌لر طالبان تامانیدن نظارت اېتیلیشی جمعیتده خواطرلرنی آشیرگن، حتا عادی یشاوچیلردن بیرقطاری، بیلیم یورت اوقیتووچیلری و اجتماعی فعاللر اجتماعی ترماق‌لرده فکر-ملاحظه‌لرینی بیلدیریشدن قورقه‌دیلر و اېریم پیت‌لر قییناقلنیشه‌دی. طبیعی که بونده‌ی احوالده ژورنالیست‌لر و یېتکرمه‌لر مملکت ایچیده فعالیت‌لر گه دوام بیریشی، خودسانسورلیکّه سبب بولیب و مملکتده‌گی واقعیت‌لرنی عکس اېتّیره آلمه‌یدیلر.
