زندهگینامه
محمدحسین یمین در سال ۱۳۱۵ خورشیدی، در شهر چاریکار، مرکز ولایت پروان، به دنیا آمد. در سال ۱۳٢٢ خورشیدی، شامل تعلیمات ابتدایی در لیسه نعمان شهر چاریکار شد و در سال ۱۳۳۳، با نمره عالی از این لیسه فارغ شد.
در سال ۱۳۳۴ خورشیدی، شامل گروه زبان و ادبیات فارسیدری دانشگاه کابل شد و در سال ۱۳۳٩ خورشیدی، گواهینامه کارشناسی (لیسانس) خود را از این دانشگاه به دست آورد.
از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۹ خورشیدی، در لیسه غازی، لیسه نادریه و دارالمعلمین عالی کابل مشغول تدریس بود و در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، عضو کادر علمی دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل شد. او پس از مدتی تدریس در دانشگاه کابل، به تاجیکستان رفت و تحصیلات خود را تا مقطع دکترا در سال ۱۹۹۱ میلادی، در دانشگاه دولتی تاجیکستان، در رشته فلالوژی (واژهشناسی) به پایان رسانید.
سرانجام استاد یمین، در شب سهشنبه، دوازدهم دلو/بهمن ۱۴۰۰ چنانکه خانوادهاش گفتند، بر اثر ایست قلبی جهان را بدرود گفت و چراغ زندهگانیاش برای همیشه خاموش شد.
دیدگاه زبانشناختی یمین
حسین یمین را به حق میتوان یکی از معروفترین چهرههای اکادمیک افغانستان و کشورهای فارسیزبان شمرد.
او باورمند بود که تاریخ یک کشور، بر مبنای تاریخ زبان مردم آن ثابت میشود. یعنی تاریخ یک زبان، در واقع تاریخ یک کشور است. (از درسهایهای استاد یمین در سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲)
دیدگاه یمین را، نسبت به زبان فارسیدری، در دو بخش میتوان خلاصه کرد: نخست، نگاه او به دستور زبان فارسی و دوم، نگاه او در پیوند به پیشینه تاریخی و خاستگاه زبان فارسی.
- نگاه یمین به دستور زبان فارسی
استاد یمین، دستور زبان فارسی را در افغانستان، براساس یافتههای مدرن زبانشناسی استوار کرد (رویکردی که الهامگرفته از دانش زبانشناسی در نهادهای اکادمیک غربی است). او زبانشناسی و دستور زبان فارسی را برخلاف آنچه پیش از آن مروج بود، از دستورنویسی متأثر از زبان عربی جدا و رویکرد متفاوتی را برای تشریح دستور زبان فارسی پیشنهاد کرد.
او همچنان نشان داد که دستور زبان، تابع گفتار و نوشتار مردم است و برخلاف تعریفی که دستور زبان را (علم درستگویی و درستنویسی) معرفی میکند، دستور زبان، خودش تابع گفتار مردم است و وظیفه دستورنویس، تشریح آگاهانه گفتار مردم است، نه تصحیح اشتباهات آنها. (یمین، ۱۳۹۳: ۳۵ – ۲۷)
قابل ذکر است که قبل از یمین، بزرگانی چون داکتر عبدالاحمد جاوید، داکتر محمدرحیم الهام و استادان دیگر، گامهای جدیدی در راستای پژوهشهای زبانشناختی برداشتهاند؛ اما مساعد بودن شرایط چاپ و نشر در دو دهه پسین کشور و علاقه روزافزون مردم به آموزش عالی و تأسیس دانشگاههای دولتی و غیردولتی، آثار داکتر یمین را در جامعه بیشتر پخش و نشر کرد و نوشتههای او در عرصه زبانشناسی، دستور زبان، لهجهشناسی، معناشناسی، واژهشناسی جاها و تاریخ تحول زبان، متون درسی دانشگاههای دولتی و غیردولتی کشور شد و اینگونه، دیدگاههای بیشتر همهگانی شد. (گزارش تحقیقی، بیبیسی فارسی، ۱۳ دلو/بهمن ۱۴۰۰)
- نگاه یمین به خاستگاه و پیشینه زبان فارسی
نگاه یمین در مورد زبان فارسی و جغرافیای تاریخی آن، این است که فارسی دنباله پهلوی اشکانی بوده که اصل این واژه همان پهلوی یا پارتی است. به مرور زمان، همین پارتی بر اثر تحولات زبانی، به پارسی عوض شده و با آمدن اسلام، شکل فارسی را به خود گرفته است.
برخی از مستشرقان، زبانشناسان ایرانی و افغانستانی به این باورند که خاستگاه زبان فارسی، فارس یا ایران امروزی بوده و زبان فارسیدری، دنباله فارسی باستان یا فارسی میانه و یا به زبان دیگر، دنباله پهلوی ساسانی است. اما استاد یمین، آنچه را که ایرانیان و برخی از مستشرقان به نام (فارسی باستان) یا (فارسی میانه)، در حوزه زبانشناسی مطرح کردهاند، غیرعلمی دانسته و مستدل بیان کرد که این نامگذاریها، از نظر تاریخی درست نیست و یک نامگذاری ساخته و پرداخته خودشان است. او با دلایل علمی و واقعیتهای تاریخی بیان کرده که پارسیدری، دنباله پهلوی اشکانی است و هیچ ربطی با واژه فارس یا ایران امروزی ندارد.
یعقوب یسنا، نویسنده و استاد پیشین دانشگاه البیرونی، طی مقالهای بیان داشته است که پروفیسور یمین، نخستین دانشمندی است که این دیدگاه را مطرح و تدوین کرده و آن را به اثبات رسانده است. (یعقوب یسنا، خاستگاه زبان پارسیدری و دیدگاه پروفیسور داکتر محمدحسین یمین، ۱۳۹۱، ص ۱)
تأثیر داکتر یمین بر آموزش عالی و ابتدایی در افغانستان
همانگونه که اشاره شد، بیشتر دانشگاههای دولتی و غیردولتی در افغانستان که رشته زبان و ادبیات فارسی تدریس میکنند، کتابهای استاد یمین را عیناً به عنوان متون درسی به کار میگیرند. انستیتوتهای تربیت معلم که نهادهای نیمهعالی هستند، نیز در بخش زبان و ادبیات فارسی، مخصوصاً در عرصه زبانشناسی و دستور زبان، آثار داکتر یمین را تدریس میکنند.
علاوه از سطوح آموزش عالی، وزارت معارف افغانستان نیز در مضمون (زبان و ادبیات دری) مکتبهای افغانستان در سالهای پسین دیدگاههای دستوری و زبانشناختی حسین یمین را جا داده است. در این میان اما به علت نو بودن نظریات ایشان در نصاب آموزشی مکتبها، یک سری سوءتفاهمها نیز در این کتابها در عرصه دستور زبان رخ داده که ناشی از تخصص ناکافی مولفان کتابهای درسی مکتبها، در مورد نظریات داکتر یمین بوده و این مسأله گاهی باعث ایجاد سروصداهایی هم در میان معلمان مکتبها شده است. (بیبیسی فارسی، ۱۳ دلو/بهمن ۱۴۰۰) نگارنده نیز با توجه به کاستیها و نادرستیهای کتابهای زبان و ادبیات دری مکتبها، مقالهای در نقد (زبان و ادبیات دری صنف دوازدهم) به دست نشر سپرده است. (احمد دانش، نقدی بر کتاب زبان و ادبیات دری صنف دوازدهم، 7 جوزای ۱۳۹۷ خورشیدی، روزنامه ماندگار)
داکتر یمین و روزنامهنگاری در افغانستان
در دو دهه پسین، روزنامهنگاری در افغانستان رشد و رونق بیپیشنهای داشت. حسین یمین مستقیماً کار روزنامهنگاری نکرد؛ اما بسیاری از شاگردان او در عرصه دستور زبان و آیین درستنویسی، گردانندهگان روزنامههای افغانستان بودند و طبعاً دیدگاههای ایشان را در این عرصهها، در شغل روزنامهنگاری تطبیق و اجرا میکردند. به طور نمونه، سنجر سهیل، صاحب امتیاز روزنامه مشهور «8صبح» و مجیب مهرداد، مدیر مسوول کنونی این روزنامه، هر دو از دانشآموختهگان بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کابل و از شاگردان استاد حسین یمین هستند. تعداد زیادی از شاعران و نویسندهگان افغانستان نیز که دورههایی از تحصیل خود را در داخل افغانستان به پایان رساندهاند، از شاگردان ایشان به حساب میآیند. از کاوه جبران تا یعقوب یسنا، از خالده فروغ تا صدیقالله کلکانی و بسیاری از کسان دیگر نزد استاد یمین دانش اندوختهاند و طبعاً در عرصه زبانشناسی و دستور زبان، با نظریات استاد یمین آشنایی کافی دارند و رد پای دیدگاههای زبانشناختی او، در نوشتهها و کارهایی اینها نیز قابل پیگیری است.
پرهیز از سیاست
استاد محمدحسین یمین همیشه یک آموزگار و چهره اکادمیک باقی ماند. حداقل در دو سه دهه اخیر، ما شاهد فعالیت سیاسی یا حتا نگارش مقالاتی مرتبط به دانش سیاسی از او نبودهایم. دلبستهگی استاد یمین به مباحث علمی و زبانشناختی و تدریس و تألیف، او را چنان درگیر خود کرده بود که به مسایل دیگر هیچ نپرداخت و یا نیازی به پرداختن به آنها را در خود نمیدید.
آثار و تألیفات یمین
حسین یمین، آثار و پژوهشهای فراوانی در عرصههای زبانشناسی، تاریخ زبان و دستور زبان به دست نشر سپرده است. مجموعه آثار او شامل ۱۴ اثر علمی و بیش از صد مقاله پژوهشی است که اکثر این آثار در دانشگاههای خصوصی و دولتی تدریس میشود. در اینجا به چند اثر او اشاره میشود:
- دستور معاصر زبان پارسیدری
این اثر که در امریکا به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است، از جامعترین و منظمترین دستورهای زبان فارسی در افغانستان به شمار میرود. دستور معاصر یمین، برابر با معیارهای علمی و نظریههای نوین زبانشناسی نوشته شده است و در واقع از شاهکارهای او در دستورنویسی به شمار میرود.
پیش از این، دستور زبان فارسی، غالباً براساس نسخهبرداری از دستور زبان عربی تدوین و تدریس میشد. اما یمین در این اثر، با استدلال نشان داد که زبان عربی اصلاً از خانواده زبانهای (هند و اروپایی) و (هند و ایرانی) نیست و دستورنویسی فارسی، براساس زبان عربی، امر نادرستی است.
دستور معاصر زبان پارسیدری شامل دو بخش است: صرف (فونولوژی ومورفولوژی) و نحو (جملهشناسی و تیوریهای نحوی).
- دستور تاریخی زبان فارسیدری
این اثر شامل تاریخ دستور زبان فارسی میشود. استاد یمین در این کتاب خود سیر تحول نامواژههای دستوری را -از نخستین روزگار پیدایش زبان فارسی تا روزگار ما- به بررسی گرفته است. این کتاب که در مقطع کارشناسی ارشد (ماستری) تدریس میشود، از آثار ارزشمند در زبان فارسی به شمار میرود.
- تاریخچه تحول زبان فارسیدری
این اثر از مهمترین آثار داکتر یمین است که در آن خاستگاه و تاریخچه پیدایش زبان فارسی به بحث گرفته شده است و در واقع، اساس و مبنای دیدگاه استاد یمین را در قبال خاستگاه و زادگاه زبان فارسی، همین کتاب شمرده میشود.
استاد یمین در این اثر خود به اثبات رسانده است که پارسی دنباله پهلوی اشکانی است، نه دنباله پهلوی ساسانی یا فارسی باستان و دری صفتی برای فارسی و یکی از لهجههای فارسی است. شرح مفصل این دیدگاهها، نیازمند بحثها و پژوهشهای جداگانه است.
- واژهشناسی (Lexicology)
داکتر یمین در این اثر، واژهگان زبان را از جنبههای ساختاری و معنایی – ادبی به بررسی گرفته و به اهمیت واژه در زبان و تأثیر معنایی آن در زندهگی انسان پرداخته است.
- معناشناسی (Semantik)
این کتاب در حقیقت فلسفه تحلیل زبان است و در آن به معنا، نامعنا و کثرتگرایی معنایی پرداخته شده است.
همچنان ویژهگیهای زایشی – گشتاری زبان که از نظریات نوام چامسکی است، از بحثهای مهم این کتاب به شمار میرود. این کتاب در مقطع کارشناسی ارشد تدریس میشود.
- درامدی بر لهجهشناسی در زبان فارسیدری
در این کتاب لهجههای مختلف افغانستان بررسی شده و همچنان عوامل شکلگیری لهجهها و به وجود آمدن زبانها، به صورت علمی واکاوی شده است. این کتاب برای دانشجویان صنف سوم، در مقطع کارشناسی (لیسانس) درس داده میشود.
- افغانستان تاریخی
این کتاب از جمله کتابهای درسی دانشگاه نیست؛ بلکه معلومات عمومی پیرامون جغرافیای تاریخی کشور است. این کتاب فلسفه نامگذاری شهرها، شهرکها، کوهها و دریاهای کشور و در واقع، واژهشناسی جاهای افغانستان است که بیشتر اینجاها، ریشه در کتاب اوستای زرتشت دارد.
وظایف استاد یمین
داکتر محمدحسین علاوه از تدریس مضمون زبانشناسی، وظایف ذیل را در دانشگاه کابل، وزارت تحصیلات عالی و دیگر نهاد کشور به پیش برده است:
- رییس دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل؛
- آمر دانشکدههای شبانه دانشگاه کابل؛
- آمر گروه زبان و ادبیات فارسیدری دانشگاه کابل؛
- عضو دایمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در تهران؛
- عضو شورای ترفیعهای علمی و انسجام امور اکادمیک وزارت تحصیلات عالی؛
- عضو هیأت تحریر مجله خراسان از نشرات اکادمی علوم؛
- عضو شورای علمی دانشگاه کابل؛
- عضو هیأت تحریر نشریه خورشید، از نشرات وزارت اطلاعات و فرهنگ.
داکتر محمدحسین یمین، شخصیت حلیم، بردبار، متواضع و سرشار از صبر و شکیبایی بود. با وجود آنکه سن بالایی داشت؛ اما با حوصلهمندی کامل و بدون اینکه اندکی هم احساس خستهگی کند، درس میداد و دانشجویان نیز بدون هیچ نوع خستهگی، از درس او لذت میبردند.
داکتر محمدحسین یمین از دانشمندان بزرگ افغانستان است. او بیش از نیمقرن برای آموختن دانش به دانشجویان کشور کمر همت بست و برای آگاهی بیشتر، تنها در گوشهای از حوزه تمدنی بزرگ و حاکمیت زبان فارسیدری باقی نماند و با سفر به کشورهایی چون روسیه، اوزبیکستان، تاجیکستان، ایران و هند، تجربههای بیشتری کسب کرد که این تجربهها به قیمت قامت خمیده و موی سپید او حاصل شد.