ثریا دلیل بیلن صحبت؛ عیاللر تحصیلی‌گه چېکلاو یره‌تیش ساغلیقنی سقلش انقراضینی کوچه‌یتیره‌دی
امین کاوه
اشاره: ثریا دلیل بېش ییل سابق حکومت‌ده ساغلیقنی سقلش وزیری و افغانستان‌نینگ اصلی مرکزی جینواده جایلشگن بیرلشگن ملتلر تشکیلاتیده اېلچی و دایمی نماینده صفتیده ایشله‌گن. حاضرده او دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی‌نینگ مخصوص ساغلیقنی سقلش برنامه‌لری مدیری بۉلیب ایشله‌یدی. خانم دلیل مسلکی و تخنیکی سابقه‌‌سی سبب وزیرلیک لوازمیگه یېتگنینی ایته‌دی. او شفاخانه فعالیتینی مرکزسیزلشتیریش، چېکّه حدودلرده قابله‌گی تعلیم کۉلمینی آشیریش، جمله‌دن، منتظم اېملش دستوریده سینه‌وبغل‌گه قرشی واکسیننی کیریتیش و عمر کۉریش دواميلیگینی آشیریشنی ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیده‌گی ماموریتی‌نینگ اساسی یوتوقلریدن دېب بیله‌دی. مخدر ماده، دایمی قورغاقچیلیک، انتحاری هجوملر، اوزاق منطقه‌لرده مسلکی بشری کوچ آزلیگی و ملی کېنگش بعضی اعضالری‌نینگ اساس‌سیز ایستک و سۉراولرینی ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیده‌گی ماموریتی ایشلری یۉلیده‌گی کته قیینچیلیکلردن دېب ایته‌دی. اونینگ سۉزلریگه کۉره، ساغلیقنی سقلش‌نینگ بحرانی وضعیتی و طالبلرنینگ عیاللرگه یره‌تگن چیکلاولری خاتین – قیزلرنینگ ساغلیق خذمتلریگه اېریشیشنی کمه‌یتیره‌دی و آنه و باله اۉلیم میزانی کۉپه‌یشیگه باعث بۉله‌دی.
۸صبح: خانم ثریا دلیل، قیمتلی وقتینگیزنی بیزنینگ اختیاریمیزگه قۉیگنینگیز اوچون سیزگه رحمت. مملکتده ساغلیقنی سقلش بۉلیمیده ایشلشدن آلگن اېنگ مهم تجربه‌نگیز نیمه اېدی؟
دلیل: بو فرصت یره‌تیلگنی اوچون ۸ صبح حرمتلی کونده‌لیگیگه منتدارچیلیک ایته‌من. بونده‌ی بیر وضعیتده هم اوشبو یېتکرمه / رسانه افغانستان خلقینینگ سېسی دیر، بونی قدرله‌یمن. ۲۰۱۰- ییلدن ۲۰۱۴- ییل اداغیگچه، بېش ییل ساغلیقنی سقلش وزیری صفتیده ایشله‌دیم. اۉشه زمانده افغانستان خلقینینگ درد و رنجی همده یره‌سیگه مرحم و خدمت قیلیش فرصتی مینگه یره‌تیلگن اېدی و خلق‌قه خذمت قیلیش فخری مینگه نصیب بۉلگن اېدی. بونی سیاسی سابقه‌م بۉلمه‌گنی اوچون ایته‌یپمن. هجری – قویاش ۱۳۷۰ ییللرده کابل‌ده‌گی اوروش و حکومتلر تبدیل بۉلگنینی کۉز بیلن کۉرگن نسل‌دن من. کابل‌گه آتیلگن راکتلر نتیجه‌سیده عایله‌لر اعضاسینی قۉلدن بېریشی، یره‌له‌نیش و شهید بۉلگنلرنی کۉز بیلن کۉرگنمن. مهاجر بۉلیش، مملکتنی تشلب قاچیشنی تجربه قیلیب کۉز بیلن کۉریب اېت پوستیم بیلن حس قیلگنمن. اصلیده مېن سیاستگه قَیسی دیر معناده باغلنگنمن. اما مېن وزیر بۉلگنیمدن سۉنگ تخنیکي و مسلکی جهتدن سیاسي مسوولیتگه کیردیم. طب داکتری اېدیم. طب‌نی کابل طب فاکولته‌سی یا ابوعلی سینای بلخی انستیتوتیده کابل‌ده اۉقیدیم و «هاروارد» بیلیم یورتیده ساغلیق بۉییچه پالیسی بۉلیمیده ماسترلیگیمنی آلدیم. مېنگه خلق اوچون سیاستنی ایشلب چیقیش‌نینگ کېنگ کۉلملی یۉنه‌لیشیده خدمت قیلیش امکانیتی بېریلدی و مېن ساغلیقنی سقلش ساحه‌سیده علمي دلیللرگه اساسله‌نیب قرارلریمنی قبول قیلیشگه حرکت قیلدیم. مېنینگ برچه سعی-حرکتلریم و همکسبلریم اېنگ یخشی علمي دلیللر و منبعلرنی افغانستان خلقی خدمتیگه قۉییش و ایشانچلی خلق‌ارا منبعلردن فایده‌لنیش اېدی. شو سببلی، مېن ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیده بیرینچی بۉلیب صلاحیتلرنی شفاخانه‌لرگه تاپشیریش بۉلدی. بیز بو ایشنی کابل‌ده باشله‌دیک، چونکه کابل‌ده‌گی شفاخانه‌لرنی باشقریش تیزیمی جوده اېسکی و اېسکیرگن اېدی. خرید قیلیش و دارولرنی کسلخانه‌لرگه ایشانیب تاپشیردیک؛ چونکه بونگچه برچه قرارلر فقط ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیگه تېگیشلی بۉلیب، صلاحیتلرنی مرکزلشتیریش شفاخانه‌لر منفعتیگه ماس کېلمسدی. کسلخانه‌لر اۉزلری‌نینگ احتیاجلری و اوستوارلیکلریگه کۉره طبي بویوملرنی ساتیب آلیش حقوقیگه اېگه بۉلیشی کېره‌ک بو عملگه آشیریلدی. باشقه بیر یوتوق، افغانستانده قابله‌گی تعلیماتگه جدی اوزاق مدتلی توجه و سرمایه یاتقیزیش اېدی. قابله‌گی تعلیمات اوزاق منطقه‌لر و قیشلاقلرگه آلیب باریلدی و اوشبو اۉقیتیش مرکزلرنینگ درسلیک نصابی خلق ارا تجربه‌لرگه اساسله‌نیب ینگیلندی. قابله‌لر افغانستان‌نینگ اېنگ اوزاق منطقه‌لریده ایکّی ییل یعنی اۉن سکیز آی تعلیم کۉردیلر. اولر جوده هم فنی و ماهر بۉلیب ییتیشدیلر. قابله‌لر اۉزلری‌نینگ مسلکی کونیکمه‌لری بیلن آنه‌لرگه یاردم بېره آلردیلر. وزیرلیکنی تَرک قیلگنیمده، تۉرت مینگ ۸۰۰ یوز مسلکی قابله تربیه اېتیلگن ایدیلر. اوچینچی ایش، سینه‌وبغل‌گه قرشی واکسیننی جاری اېتیش و وزیرلیک‌نینگ منتظم دستوریگه کیریتیش اېدی. سینه‌وبغل اۉلدیروچی بیر کسللیک دیر. بنابرین، اونی وزیرلیک‌نینگ دایمی دستوریگه کیریتیش، باله‌لر اۉلیمی نینگ آلدینی آلیش اوچون مهم وقایوی بیر قدم اېدی. اوشبو دستور تۉسیقلرگه قره‌مه‌ی بجریلدی.
۸صبح: سیز وزیر بۉلگنینگیزده، افغانستان یشاووچیلری‌نینگ احتیاجلری و ضرورتلری متناسب، اۉز وقتیده و مناسب خدمت کۉرسه‌تیشگه تشکیلي ساختارده قَیسی عامللر و بوروکراسی تۉسقینلیک قیلگن، بو تۉسیقلرنی برطرف اېته آلدینگیزمی؟
دلیل: اېنگ یخشیسی تۉسیق و قیینچیلیکلرنی اوچ کتگوریگه دسته‌بندلیک قیله‌یلیک. بیرینچی دسته، اطراف و محیط (مملکت کانتکستی) دیر. تۉغری و زودلیک بیلن اېریشیش کېره‌ک بۉلگن تۉسیقلردن بېری، انتحاری هجوملر قربانلری و یره‌لنگلرگه یېتیشیش ایدی. اینیقسه ایشیم‌نینگ سۉنگگی ایکّی اوچ ییل آخریده انتحاری هجملرگه جوده کۉپه‌یگن اېدی. یره‌لنگنلر کتلوی صورتده شفاخانه‌لرگه یېتکزیلردی و پیش‌بینلیک هم بۉلمسدی. انتحاری هجوملرده قربان بۉلگنلرگه باغلیق کۉزیم بیلن کۉرگن جوده کوچ اچییق تجربه‌لریم بار. مثال صفتیده کابل شهریده یوز بېرگن حمله‌لر دیر. فراه ولایتیده عملگه آشیریلگن انتحاری هجومده جوده کۉپ تینچ اهالی اۉرته‌دن کېتدی. شونینگدېک فاریاب همده هلمند ولایتیده یوز بېرگن انتحاری هجوملرنی هم تیلگه آلیش ممکن. بولر چمه‌سی کونده بیزلر روپه ره بۉلیب تورگن حادثه‌لرنینگ نمونه‌سی اېدی بولر.
باشقه مساله، قورغاقچیلیک اېدی. کۉپینچه ولایتلرده قورغاقچیلیک کېنگ قولاچ یایگن اېدی بو اېسه ایکینچیلیک و آوقت خوفسیزلیگینی سوال آستیگه آلردی. باله‌لر ایچیده تۉییب آوقت لنمسلیکنی آشیرگن اېدی. بهارده یوز بېره دیگن سوو تاشقینلری. بو حالتلرنینگ برچه‌سی ا‌ۉرته مدت و اوزاق مدتلی ایشلرنی بجریشدن علاوه، معمالرگه یېتیشیش اوچون واکنشی عمل قیلیشیمیز کېره‌ک ایدی.
باشقه بیر تاماندن، بنگی‌وار ماده‌نی اېکیش ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی و عمومن آلگنده دولت دستگاهیگه کته قیینچیلیکنی توغدیرگن اېدی. شونگه قره‌مه‌ی بیزلر بو معمانی برطرف اېتیش مقصدیده کابل قۉشیمچه بعضی ولایتلرده شفاخانه‌لرنی هم ایجاد قیلدیک. بو هم بیرینچی ایشلریمیزدن ایدی. کابل‌ده مخصوص شفاخانه ایجاد قیلیشگه اولگوریش بیلن، معتادلر دواله‌نیشی اوچون کمک قیلسک، اما بیزلر حقیقتن معتادلرنی دوالش اوچون اولگورردیک، اصلی قیینچیلیک کوکنارنی اېکیش و و آسانلیک بیلن مخدر ماده‌نی قۉلگه کیرتیش اېدی، لېکن بونی ایلدیزدن یۉق اېتیش آسان کېچمسدی. مخدر ماده بازارده تاپیلردی. بونی ایسته‌گن آدم قۉلگه کېلتیرردی. ایش‌سیزلیک، قشاقلیک و روزگارنینگ فشاری آدملرنی مخدر ماده‌گه یوز کېلتیریشگه مجبور اېتیردی. بیر مرته بو ماده‌گه یوز کېلتیرگن کیشی، باشقه اونی تَرک قیلیشی ممکن اېمسدی.
ینه بیر مساله، دولت دستگاهیده‌گی قیینچیلیک اېدی. مثال صفتیده، گمرک قیینچیلیگی‌نینگ ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی اوسستیگه کۉپ تاثیر بار اېدی؛ لېکن، اونی برطرف اېتیش اوچون ایش بۉلمسدی. قاچاق یۉلی بیلن آزیق آوقت، طبی بویوم و دارو کېلتیریش معمانی کۉپه‌یتیرردی. گمرکلر همده چېگره‌ده دېیرلی کنترول یۉق اېدی. بو ایش اېسه دوا مارکیتی و دارو صفتیگه تاثیر قیلردی. نماینده‌لر مجلس اعضالری و سنا مجلسی بیلن هم قیینچیلیکلر یۉق اېمس اېدی. اولرنینگ هم حقلی طلبلری بار اېدی. ملی کېنگش اعضالری وزیرلیکلر و شخص وزیر ایشی نینگ کته بیر بۉلیمینی تشکیل قیلردی. بیرقنچه‌لرینی حلقی طلبلری بار اېدی، مثال ولایتلریده کلینیک و شفاخانه قوریلیشی و موکللریگه نرسنگ و قابله‌گی تعلیمات شرایطی یره‌تیلیشینی سۉرردیلر، بولر اېسه موجه و حلقی ایستک و طلبلر اېدی. لېکن، عین حالده تقررلیک خواهشلر و قانون چوکاتیده بۉلمه‌گن طلبلر هم یۉق اېمس اېدی. بو مساله‌لر، وزیرلیک‌نینگ جاری ایشلری آقیمیگه معما ایجاد قیلردی. ساغلیقنی سقلش تیزیمی بیلن باغلیق ینه بیر معما انسان منابع بشری بۉلیب، بو ساغلیقنی سقلش تیزیمنی قیینلشتیرردی. بو معمالرگه قره‌مه‌ی، پرسونل‌نی کته قسمینی مسلکی تربیه قیلدیک. بونینگ امتیازی‌نینگ کته بیر قسمی عالی تحصیلات وزیرلیگیگه قیته‌دی، چونکه طبی فاکولته‌لری اختیارلریده اېدی. لیکن طبی پرسونل فقط داکترلر اېمسلر. فارمسستلر، نرسلر، قابله‌لر، روانشناسلر، محلی ساغلیق بۉییچه ایشلاوچیلر برچه‌سی ساغلیقنی سقلش‌نینگ بشری کوچی حسابلنه دیلر. خاتین – قیزلرنی استخدام قیلیش، اینیقسه اوزاق ولایتلرده جدی بیر معما اېدی. اگر ولایتلرنینگ خوفسیزلیک قیینچیلیگی بۉلسه اېدی، او یېرلرگه داکترلرنی یوباریش ینه بیر معما اېدی. تشویقی پالیسیدن فایده‌له‌نیش بیلن اوزاق ولایتلرگه کېتیش انگیزه‌سینی کوپیتیردیک. مثلا اېر- خاتین، ایناغه – سینگلی استخدام قیلیش یا مدد معاش و معاشنی کۉتریشنی قۉل آستیگه آلدیک. حتی بعضی موردلرده اولرنینگ خوفسیزلیگی تامینله‌نیشی اوچون ولایت والیلری بیلن صحبت قیلیب همکارلیکلرینی سۉره‌دیک. اۉتگن تجربه‌لردن آلینه‌دیگن سبقلردن بیری شونده‌کی، طبیات خادملرینی مرکزدن اېمس، بلکه ولایتدن ایشگه آلیش ثمره‌لیراق. ساغلیقنی سقلش خادملرینی محللرگه یوباریش، اوزاق مدتلی حل یۉل اېمس. اگر ایشلاوچیلر محلدن بۉلسه‌لر، نتیجه‌سی یخشی و دایمی دیر. کته شهرلر اینیقسه کابل‌ده بیز روپه ره بۉلگن قیینچیلیکلردن باشقه بیری، کابل‌نینگ جمعیتی کۉپلیگی اېدی. کۉپینچه شفاخانه‌لرنینگ بناسی یۉق اېدی یا ایسکیرگن اېدی. اوشبو بنالر ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰- ییللرده قوریلگن اېدیلر و بوگونکه احتیاجلرگه جوابگر اېمس اېدی. یشیل پارکلر، شهری منتظم خریطه/ نقشه، کانالیزاسیون سیستمی، ایچیملیک تازه سوو یۉقلیگی کبی موردلر همه‌سی بیر- بیرگه قۉل بېریب کابل شهرده خذمتلرنی اۉز سلبی تاثیر آستیگه آلگن اېدی.
۸صبح: دنیا تشکیلاتلری و باشقه خلق ارا تشکیلاتلر تامانیدن ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیده بجریله‌دیگن پروژه و لایحه‌لر، ساغلیقنی سقلش تیزیمینی کوچه‌یتیریش اوچون قنچه‌لیک ثمره‌لی اېدی؟
دلیل: دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی نینگ دنیانینگ ۱۵۰ ته اولکه‌سیده فزیکی حضوری بار. مملکتلرگه پالیسی و استراتژیلر توزه‌تیشده تخنیکی همکارلیک قیله‌دی. دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلات اوزاق ییللردن بېری افغانستانده فعالیت قیله‌دی. بیر قنچه وطنداشلریمیزنینگ اېسیده بۉلسه کېره‌ک، چېچک کسللیگی ایریملرنی کۉر قیلردی و بعضیلرنی اېسه اۉلدیرردی و یا یوزیده داغ قالدیرردی، بو کسللیک دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی‌نینگ مادی و معنوی یاردمی بیلن ایلدیزدن یۉق قیلیندی. اوشبو تشکیلات عمومی اېملش کمپاینینی یۉلگه تشلش بیلن بونینگ ایلدیزدن قوریتیش اوچون کلیدی رول اۉینه‌دی. دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی ۱۹۶۰- ۱۹۷۰- ییللرده افغانستان‌نینگ برچه ولایتلریده چېچکنی ایلدیزدن یۉق اېتیش اوچون اساسی رولنی اۉینه‌دی. باشقه تشکیلاتلر جمله‌دن یونیسف، دنیا بانکی و باشقه بیر قنچه تشکیلاتلر ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی بیلن جوده یقیندن ایشله‌دیلر، اینیقسه متخصصلری بیزلرنینگ متخصصلریمیز بیلن یقین ایشله‌یردیلر. سینه‌وبغل واکسینی عملگه آشیریلشی تۉغریسیده، دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی بیزلر یاردم بېردی. سینه‌وبغل واکسینی پولی‌نینگ بیر قسمینی افغانستان حکومتی تۉلردی و اونینگ باشقه بیر قسمی دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی و واکسین خلق ارا ایتلافی تامانیدن تۉله‌نیلردی. واکسین‌گه صرفلنه‌دیگن خرجت‌نینگ بیر قسمی مالیه وزیرلیگی تامانیدن بېریلشی اوچون، بو وزیرلیکنی قناعت بېرگن اېدیک، چونکه واکسین تطبیق بۉلیشی و همکارلیک‌نینگ شرطلریدن بیری مالیه وزیرلیگی‌نینگ کمک قیلیشی اېدی. اگر بو شرایط یره‌تیلمگنده، بیزلر بو جریاننی تطبیق اېتیشگه موفق بۉلمس اېدیک. دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی ساغلیق بۉییچه خصوصی سکتور فعالیتی تۉغریسیده‌گی مقرراتلر تدوین و تیارله‌نیشی اوچون یاردم بېردی و بیزلر اونینگ تخنیکی کمکی بیلن قانونی پارلمانگه جونتدیک. شونینگدیک دنیا ساغلیقنی سقلش تشکلاتی و یونیسف تۉییب آوقتله‌نیش و باله‌لر فلجی ایلدیزدن قوریتیلیشی اوچون یاردم بېرردی. اما مهمی حکومت یا ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی نینگ اۉزی ساغلیقنی سقلش بۉییچه پالیسیسی بۉلسه ایدی، تاکه بونینگ یاروغلیگیده خلق ارا همکارلر مردمگه ثمره‌لی کمک قیلیشیگه دوام اېتسه.
۸صبح: خلق‌ارا همکارلرنی یۉنلتیریش پالیسیسی بارلیگینی ایتدینگیز، وزیر بۉلگنینگیزده هم شونده‌ی پالیسی بۉلگن میدی؟
دلیل: بلی. بو ریجه‌میز بار اېدی. ساغلیقنی سقلش سکتوری نینگ پالیسی و استراتژیسی یاروغلیگیده، ییلده بیر مرته برچه خلق ارا تشکیلاتلر بیلن کابل‌ده ییغین اۉتکزدیک و معمالر و فرصتلرنی محاکمه قیلردیک. اولویتلرنی بیزلر تعین اېتردیک و بولر آرقلی منبع و تخنیکی کمکلر امکانیتینی جلب و جذب قیلردیک. بولرنینگ برچه‌سی اۉشه وقتده یخشی ایش بېره‌دی و ثمره‌لی دیر که بیر کته مقصد اوچون معین بیر چتر آستیده سازمانده‌ی بۉلسه. بیزلر برچه کوچ و توانیمیز بیلن بو آماج عملگه آشیریلیشی یۉلیده سعی و حرکت قیلردیک.
۸ صبح: ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیده عملده بۉلگن قانون و قاعده‌لر جهان ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی ستندردلری و مملکتده اوشبو ساحه‌‌نینگ احتیاجلریگه موافق ایشلب چیقیلگن و تصدیقلنگنمی؟
دلیل: بلی. دنیا ساغلیقنی سقلش تشکلاتی منشوریده‌گی گپلردن بیری، برچه بیر سانده عادلانه ساغلیق خدمتلریگه اېریشیش دیر. ساغلیقنی سقلش خدمتلریدن تېنگ فایده‌لنیش بیزنینگ ایشیمیز اوچون رهنمود اېدی. افغانستان نینگ اېنگ اوزاق حدودلریده داکتر، نرس، صحی پرسونل، کلینیک و دارو موجود اېدی. ساغلیق خذمتلری ولایتلرنینگ مرکزیدن تشقری اېنگ اوزاق منطقه‌لرده تېنگ فایده‌لنیش اوچون بار کوچیمیز بیلن ایشلردیک. آنه – باله کسللیگی برابریده و اولرگه صحی خذمتلر کۉرسه‌تیش اوچون جدیت بیلن ایش بجریلردی. مثال صفتیده، مملکتلرده دنیا ساغلیقنی سقلش تشکلاتی کۉرستگیچلریدن بیری، او بیلن طبي خدمتلر تأمیناتینی حسابلب چیقه‌دی، حیاتی کوتیش (Life Expectancy) دیر. علمی گواهلر بیلن ایته آله‌میزکه ۲۰۰۰ ییلده افغانستانده، اۉرته‌چه حیات سطحی ۵۵ ییل اېدی. صحی خذمتلر و آدملر ساغلیق امکانیتلریگه اېریشیشی بیلن ۲۰۱۹- ییلده حیاتی کوتیش میزانی ۶۳ یاشگه یېتگن اېدی. ساغلیق‌قه نسبتن آدملرنینگ خبردارلیگی و باشقه عامللر مجموعه‌سی آشیشی باعث بۉله‌دیکه حیاتی توقع یوقاری کېتسه.
اما حیاتی توقع میزانی هر قنچه یوقاری کېتسه، کته یاشده ایریم کسللیکلر جمله‌دن یوره‌ک و سرطان کسللیکلری تاپیله‌دی. طبیاتده بولرنی یوقمه بۉلمه‌گن کسللیک دېب بیله‌دیلر و کېکسه آدملرده کۉپراق کوزه تیله‌دی.
۸صبح: جمهوریت نظامی قولگنینی بیرینچی کونلریده، دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی باشقه بحرانلر یانیده افغانستان ساغلیق بۉییچه هم قیینچیلیکلرگه رۉپه ره بوله دېب اعلان قیلدی. یقینده واشنگتن‌پست کونده‌لیگی اۉزی‌نینگ تحقیقی گزارشلریدن بیریده، بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی‌نینگ باله‌لر جمغرمه‌سی (یونیسف) تامانیدن قۉللب-قوّتلنگن مینگلب ساغلیق مرکزلریده کسللر سانی ۱۵دن ۲۰ فایزگه آشگن و ایریم مرکزلرده چمه‌سی ایکّی برابر کۉپه‌یگن دیر. مملکت ساغلیق تیزیمینی باشقرگن و دېیرلی تجربه‌گه اېگه شخص صفتیده، هنوز هم تشویش بار می؟
دلیل: بلی. ساغلیقنی سقلش بۉییچه خذمتلر وضعیتی یخشی اېمس. صحی وضعیت حاضر هم بحرانی دیر. ساغلیقنی سقلش خدمتلری افغانستانده صادر بۉله‌یاتگن واقعه‌لردن اجره‌لگن اېمس. قشقاقلیک میزانی یوقاری کېتگن. چمه‌سی ۲۸ میلیون کیشی‌نینگ انسان پرورلیک یاردملرگه احتیاجی بار. خاتین – قیزلرگه قۉییلگن چیکلاولر، بو بحراننی چېک‌سیز مرکبلشتیرگن. دنیاده چمه‌سی ۷۰ فایز ایشلاووچیلرنی خاتین – قیزلرتشکیل اېته‌دیلر. بو جهانی بیر رقم دیر؛ بو شونی انگله‌ته‌دیکی، طبیات خادملری‌نینگ اوچدن ایکّی قِسمیدن کۉپراغی عیاللر دیر. بیز بیله‌میز افغانستاندهگی سانلر دېیرلی عین نرسه دیر. بیر تاماندن عرضه (supply)، طبیات فاکولته‌سی و خاتین-قیزلر تحصیل آلگن باشقه بۉلیملرده طلبه‌لر تأمیناتی تۉخته‌گن. دیمک ایش بازاری و ایش محیطیگه تازه نفس خاتین – قیزلر وارد بۉلمه‌یدیلر. اۉیله‌شیمچه وضعیت مرکب دیر، خاتین – قیزلر محرم‌سیز بیرجایگه کیتیشی منبع اېتیلگن. نیچه آی آلدین غزنی‌ده بیر اعلامیه نشر بۉلدی، اونده خاتین – قیزلر اېرکک پایوازسیز غزنی شفاخانه‌لریگه مراجعه قیله آلمه‌یلدیلر. هرات ساغلیقنی سقلش ولایتی شفاخانه‌سیده «سونوگرافی» خاتینلر اوچون اجاز اېمس دیب ایتیلدی. کته سیاستده هم قیلمیش (طالبان) خاتین – قیزلر اویده بۉلسین، اجتماعی و مسلکی فعالیتلرگه حصه قۉشمه‌سه‌لر، بیلیم یورتلریگه بارمه‌سینلر، اۉزلری درآمد قیلمه‌سین و ایشلمه‌سین دېدیلر. ساغلیقنی سقلش بۉییچه ۷۰ فایزنی تشکیل قیله دیگن اوشبو چېکلاولرنینگ چوقور تاثیر بار البته. بوندن تشقری، بیر قنچه صحی خادملر افغانستان‌نی تَرک قیلیب چیقیشگه مجبور بۉلگنلر. شونینگدیک بیر قنچه طبیات خادملر کووید ۱۹ یولیقیب حیاتدن کۉز یومدیلر. باشقه مملکتلرده بشری کوچنی کۉپه‌یتیریشده سعی و تلاش اېته دیلر. مثال اوله‌راق نېچه وقت آلدین شمالی افریقاده تونس‌گه کېتگن اېدیم. بشری کوچنی قنده‌ی قیلیب کېنگه‌یتیریش خصوصیده، اینیقسه قیشلاقلر و اوزاق حدودلرده نرس و قابله‌لر، لابرانت، روانشناس و متخصص داکترلرنی یېتیشتیرر اېکنلر، لیکن بیز بونی نېچه ییل آلدین بجرگن، شونگه قره‌مه‌ی حلی هم آرتده اېکنمیز.
۸صبح: طالبلر خاتین – قیزلرگه نسبتن کۉپگینه چېکلاولرنی یره‌تگن. مثال صفتیده خاتین داکترلر اوچون Exam Exit دولتی سیناوگه کیریش توخته‌تیلگن. شونینگدیک داکتر خاتین – قیزلر اوچون تخصص تۉخته‌تیب قۉییلگن دیر. بو چېکلاولر صحی خذمتلر صفتی و دوامی اوچون قنده‌ی تاثیرلرنی قالدیره‌دی دېب اویله‌یسیز؟
دلیل: بونینگ سلبی پیاملری یاش داکترلریمیز روحیکه طبیعی که تاثیر قیله‌دی. طبیات ساحه‌سی شونده‌یکی، بو ساحه طلبه‌لری بېمارگه یاتاقخانه‌ده یاردم بېریش اوچون کۉپ اۉقیشه‌دی. اوشبو مسلک‌نینگ انسانی روحیه‌سی باشقه‌لرگه کمک و یاردم قیلیش اوچون جوده یوقاری دیر. مادامیکه بیر خاتین ۱۲ ییل مکتب و ۷ ییل ایسه طب اۉقیدی، دېمک او عمری‌نینگ کته قسمی وقف قیله‌دی. زمانیکه او وظیفه اوچون ایشلش بازاریگه کیره‌دی و انرژیسی هم بار، اونینگ مسلککه کیریشیگه چیکلاو یره‌تیلسه، طبعی روحیه‌سی زیان کۉره‌دی. اوشبو ایکّی پروسه‌ده چېکلاو یره‌تیش حقیقتن هم فارع بۉلیش خاتینلرنینگ تخصصی‌گه تۉسیق بۉله‌دی بو ایکّی تامانگه ضربه بېره‌دی، هم داکترگه ضربه بېره‌دی و هم ساغلیقنی سقلش وزیرلیگیگه زیان بېره‌دی اېنگ کۉپ زیاننی اېسه خذمتگه ضرورتی بۉلگن افغانستان خلقی‌گه یېتکزه‌دی.
۸صبح: خلق ارا معیارلرگه قره‌گنده، مملکتده حاضرگی ساغلیقنی سقلش تیزیمی قنده‌ی بیر وضعیتده؟
دلیل: ساغلیقنی سقلش شاخصلریدن بیریده، آنه و باله اۉلیم میزانی دیر. ایشنی منع اېتیش، آدملر اقتصای توشیشی، افغانستان ایریم حدودلریده قورغاقچیلیک، کادرلرنی قاچیشی، بولر همه‌سی قۉلمه قول بۉلیب شاخصلرنی ضعیف اېته‌دی. شاخصلر اوچ و تۉرت ییل ایچیده کۉپینچه مملکتلر اینیقسه رواجلنه‌دېگن مملکتلرده تېسکری نتیجه بېرگن دیر. تېسکری نتیجه، کووید ۱۹ پاندمیسی دیر. افغانستانده وضعیت بوندن کۉره یامانراق. کسللیک قیینچیلیگی و اقتصادی معما و خاتین – قیزلرگه یره‌تیلگن چېکلاولر قیینچیلیگی. خاتینلر هر دایم عیال داکترلر آرقلی معاینه بۉلیشنی افضل کۉره دیلر، اینیقسه حامله‌لیک و زایمان پیتلرده. خاتینلر فقطگینه نسایی – ولایتی بۉلیملرده ایشلمه‌یدیلر. خاتین داکتر فرقلی بۉلیملریده ایشله‌یدیلر. دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی‌نینگ پیش بینلیگی اساسیده جهان میلادی ۲۰۳۰ ییلگچه ۱۰ میلیون صحی خادملر آزلیگیه دچار بۉله‌دی. بوتون دنیا صحی خادملر کملیگی بیلن روپه ره‌لر. بو وضعیت اېسه افغانستان کبی بیر اولکه‌ده کۉپراق سیزیله‌دی. اقتصادی قیینچیلیک، چېکلاولر و یوز بېرگن مهاجرتلر طفیلی امیدسیزلیک موجود، بو تهدید اېسه مملکت اوچون جدی دیر. مملکتلر حمایوی پالیسیلر ایجاد قیلیش بیلن بو قیینچیلیکنی برطرف اېتیشگه کوشش قیله‌دیلر. فعالیتلرینی کۉپراق متمرکزسیزلشتیره‌دیلر. طبی پرسونل مهاجرتی اوچون مانع بۉله‌دیلر. حتی نورمال بیر شرایطده بۉلگن مملکتلر خاتین – قیزلر بۉلیمیده ساغالیقنی سقلش بۉییچه بشر کوچ معماسنی برطرف قیلیشگه اولگوره‌دیلر.
۸ صبح: بیر لحظه تصور قیلینگ – ، سیز افغانستانده ساغلیقنی سقلش بۉییچه مصلحتچی‌سیز، قنده‌ی مصلحت بېره‌سیز؟
دلیل: ساغلیقنی سقلشنی سیاسی قیلمسلیککه مصلحت بېره‌من. خاتین – قیز محصللرگه طبیات و طبی تعلیم بۉییچه درس اۉقیشلریگه رخصت بېریلیشنی ایسته‌یمن. باشقه مملکتلر اېرککلر و عیاللر اوچون عدالتلی و موازنتلی ساغلیقنی سقلش تیزیمینی یره‌تیش آرقلی معمالرنی برطرف اېتیشدی. قۉشنی دولتلردن شفاکارلرنی آلیب کېلیش یېچیم اېمس. بیز سلامتلیک درختینی مستحکم قیلیشیمیز کېره‌ک. بو درخت ایلدیزلری و توپراغی مستحکم بۉلگنده کوچلی بۉله‌دی. سلامتلیک درختگه اۉخشه‌یدی. اولر بو قِسمنی قَیته کۉریب چیقیشلری یخشی و بو آخر-عاقبت افغانستان خلقی و خلق ایشانچینی قازانیشنی ایسته‌گنلر منفعتی اوچون دیر.
۸ صبح: خانم دلیل، سوراقلریمیزگه جواب قیتیرگنینگیز اوچون منتدارمیز.
دلیل: ارزیمه‌یدی. اېنگ قیین بیر شرایطده افغانستان اوچون ایشله‌یسیزلر، سیزلرگه هم رحمت دېمن.
