همزمان با سقوط کشور و وضعیت وخیم رسانهها در نقاط مختلف افغانستان، ولایتهای غربی نیز با موج شدیدی از سانسور، سقوط رسانهها، تهدید و ارعاب خبرنگاران مواجه است.
براساس آمارهای نهادهای حامی خبرنگاران در کابل و زون غرب افغانستان، پس از سقوط نظام جمهوری، بیش از 35 درصد رسانهها در غرب کشور به دلیلهای تهدیدهای امنیتی، سانسور و قطع بودجه مالی بسته شدهاند.
عاطفه غفوری، مسوول پیشین کمیته مصونیت خبرنگاران افغان در زون غرب، میگوید که پیش از حاکم شدن طالبان بر افغانستان، حدود 80 رسانه در پنج ولایت (هرات، نیمروز، فراه، بادغیس و غور) فعال بودند که شامل 26 تلویزیون، 46 رادیو و هشت رسانه چاپی از جمله جریده، هفتهنامه و ماهنامه میشدند. در حال حاضر اما آمارهای نهادهای حامی خبرنگاران در افغانستان نشان میدهد که تعداد رسانههای فعال در زون غرب افغانستان به شمول شبکههای تلویزیونی، رادیو و رسانههای چاپی به 52 رسانه کاهش یافته و 28 رسانه از زمان حاکم شدن طالبان تاکنون در این زون بسته شدهاند.
با وجود این، نصیراحمد صالحی، یکی از خبرنگاران زون غرب افغانستان و سخنگوی «کمیته حمایت و نظارت از رسانهها و خبرنگاران»، میگوید که در یک سال گذشته هیچ رسانهای توسط طالبان بهصورت مستقیم بسته نشده است، بلکه یک رسانه جدید به نام «ترقی» در هرات نیز آغاز به فعالیت کرده است. کمیته حمایت و نظارت از رسانهها و خبرنگاران بهتازهگی به خاطر حمایت از خبرنگاران در حوزه غرب با توجه به حفظ پالیسیهای گروه طالبان ایجاد شده است.
جای خالی خبرنگاران زن
حذف خبرنگاران زن از رسانهها از چالشهای دیگر رسانهای در زون غرب افغانستان است. در حال حاضر هیچ خبرنگار زن در چهار ولایت غربی افغانستان در رسانههای تصویری، شنیداری و چاپی حضور ندارد. از سویی هم، پیامهای بازرگانی و برنامههای سرگرمی و فرهنگیای که در آنها زن حضور داشته باشد، منع شده است. طالبان به خبرنگاران و مدیرمسوولان رسانهها گفتهاند در صورتی که در برنامه و یا گزارشهای تلویزیونی با خانمی مصاحبه میشود، باید صورت او با ماسک پوشیده باشد.
به گفته خبرنگاران محلی در زون غرب افغانستان، پیش از این زنان در رسانهها مانند مردان بهعنوان مدیر رسانه، خبرنگار، کارمند بخش فنی، مجری، مدیر تولید و امثال آن کار میکردند، اما با تسلط طالبان، حضور آنها کمرنگ و حتا حذف شدهاند.
تمنا هاشمی (نام مستعار) مدیر مسوول یکی از رسانههای چاپی در زون غرب افغانستان، میگوید که حاکمیت طالبان و وضع محدودیتهای شدید بر خبرنگاران زن، سبب شده است اکثر زنانی که پیش از این بهعنوان خبرنگار و کارمند رسانهای کار میکردند، وظیفه خود را از دست بدهند و خانهنشین شوند. به گفته او، محدودیتها در ولایت هرات بر زنان خبرنگار نسبت به ولایتهای دیگر در غرب افغانستان بهمراتب شدیدتر است.
خانم هاشمی میگوید: «طالبان در زون غرب، پخش موسیقی، برنامههایی که در آن زنان اشتراک داشته باشند یا هم جنبه سرگرمی داشته باشد، منع شده است.»
عبدالله که در این گزارش نامش بهصورت مستعار ذکر شده، خبرنگار یک تلویزیون خصوصی است. عبدالله میگوید که او بهعنوان خبرنگار نمیتواند با زنان مصاحبه کند و اگر از دختر یا خانمی بهعنوان مهمان دعوت میشود، باید صورتش با ماسک پوشانده شود.
نصیراحمد صالحی، سخنگوی «کمیته حمایت و نظارت از رسانهها و خبرنگاران» در هرات، نیز تایید میکند که «براساس دستور طالبان باید ارزشهای اسلامی و ملی حفظ شود، به افراد هتک حرمت نشود و از شایعهپراکنی جلوگیری شود و همچنان مصاحبه خانمها باید بدون ماسک گرفته نشود.»
پیش از این، خبرنگاران بدون مرز (RSF) اعلام کرده است که بیش از 80 درصد از خبرنگاران زن پس از تسلط طالبان، شغلشان را از دست دادهاند و بقیه نیز با چالشهای جدی دستوپنجه نرم میکنند. یافتههای این گزارش نشان میدهد که در یکسالهگی تسلط طالبان بر کشور، در 11 ولایت هیچ زن خبرنگاری در رسانهها حضور نداشته است.
براساس گزارش خبرنگاران بدون مرز که آماری از دورنمای رسانهای افغانستان منتشر کرده است، در یک سال گذشته پس از تسلط طالبان 59.39 درصد از رسانههای افغانستان بسته شده و 59.86 درصد خبرنگاران و کارمندان رسانهای بهویژه زنان، کارشان را از دست دادهاند.
تهدید و سانسور
در همین حال، شماری از خبرنگاران در حوزه غرب افغانستان میگویند که به دلیل تهدید و سانسورهای شدید بر خبرنگاران، اکنون رسالت، ماموریت و حقیقت وجودی رسانهها زیر سوال رفته و این رسانهها تبدیل به ابزار تبلیغاتی گروه حاکم در افغانستان شدهاند. به گفته آنها، هر گونه نقد گروه طالبان برابر با تهدید، شکنجه، زندانی شدن، از دست دادن شغل و حتا مرگ است.
احمد احمدی که نامش به هدف حفظ هویت خبرنگار بهصورت مستعار آمده، مجری پیشین یکی از رسانهها در حوزه غرب بوده است. او میگوید که برنامهاش چندی پیش به دلیل مصاحبه با زنان و گرفتن گزارش از داخل شهر، توسط طالبان متوقف شده است. به گفته آقای احمدی، طالبان به او گفتهاند که در مصاحبهاش با دختران، حرفهای شوخیآمیز گفته است. احمدی میافزاید: «به من گفتند که در برنامهات با دختران نامحرم خلوت کردهای و گفتوشنود شوخیآمیز داشتهای. آنها به من گفتند که این کارم سبب سوق دادن جامعه و خانوادهها به بیراهه میشود.»
از سویی هم یکی از گزارشگران یکی از تلویزیونها در هرات که نمیخواهد نامش ذکر شود، اخیراً به جرم پوشش اعتراض دختران دانشجو برای چهار ساعت زندانی و دوربینش شکستانده شده است. پرویز نعیمی (نام مستعار) همکار این خبرنگار، در مصاحبهای با ما میگوید که رسانهها و خبرنگارانی که اعتراضات و نظرات انتقادی مردم را پوشش دهند، مورد بازپرسی و تهدید و حتا ضربوشتم قرار میگیرند. آقای نعیمی میافزاید: «بسیاری از قضایایی وجود دارد که تنها میان خبرنگار و گروه طالبان باقی میماند و خبرنگار از ترس جان خود با آنکه مورد شکنجه و لتوکوب شدید قرار میگیرد، رسانهای نمیتواند.»
به گفته نعیمی، یکی از تلویزیونها که پیش از این در ولایت هرات به تعداد 25 خبرنگار و کارمند رسانهای داشت، اکنون تعداد آنها به سه تن کاهش یافته است.
نهادهای حامی خبرنگاران افغانستان در یک سال گذشته پس از تسلط طالبان، در مجموع 12 مورد خشونت را در حوزه غرب افغانستان به ثبت رساندهاند که از جمله در هرات پنج مورد بازداشت، یک مورد ضربوشتم و چهار مورد برخورد غیرقانونی و همچنان در غور یک مورد بازداشت و یک مورد تهدید به ثبت رسیده است. از میان خبرنگاران بازداشتشده، خالد قادری تاکنون در زندان طالبان به سر میبرد. او در مارچ امسال توسط استخبارات طالبان از ولایت هرات بازداشت شد و تاکنون که بیش از هشت ماه میگذرد، از سرنوشتش اطلاعی در دست نیست.
نصیراحمد صالحی، سخنگوی کمیته حمایت و نظارت از رسانهها و خبرنگاران در هرات، میگوید که شرایط کار برای رسانهها و خبرنگارانی که گزارشهای اقتصادی و فرهنگی کار میکنند، مهیا است، اما مشکل اینجا است که یک چارچوب قانونی برای رسانهها وجود ندارد و مشخص نیست که کدام مسایل از دید طالبان جرم پنداشته میشود.
آقای صالحی میافزاید: «در حکومت طالبان کدام قاعده خاصی که حدومرز کاری برای خبرنگار و رسانه را تعیین کند، وجود ندارد. تنها گفته شده است که ارزشهای اسلامی و ملی باید حفظ شود و این مساله برای خبرنگاران مبهم است.»
یوناما نیز در تازهترین گزارشش به مناسبت ختم معافیت مجازات عاملان قتل و خشونت خبرنگاران از ثبت بیش از 200 مورد خشونت علیه خبرنگاران در یک سال گذشته از زمان تسلط طالبان در افغانستان خبر داده است. به گفته یوناما، این موارد شامل بازداشت خودسر، بدرفتاری، تهدید و ارعاب میشود که در ذات خود بیپیشینه است.
مرکز خبرنگاران افغانستان نیز اعلام کرده که در یک سال گذشته و پس از بازگشت طالبان به قدرت، ۲۴۵ مورد بازداشت، تهدید و شکنجه خبرنگاران را به ثبت رسانده است. در همین حال، کمیته حفاظت خبرنگاران (CPJ)، افغانستان را در فهرست پنج کشور خطرناک برای خبرنگاران در جهان قرار داده و اعلام کرده که در این کشورها، عاملان ۸۰ درصد از قتلها و خشونتها علیه خبرنگاران از مجازات معاف شدهاند.
چالش دسترسی به اطلاعات
خبرنگاران در حوزه غرب افغانستان میگویند که گردش اطلاعات در این زون نزدیک به صفر سقوط کرده و هیچ منبع رسمیای در ادارههای عامه وجود ندارد که مسوولیت ارایه اطلاعات را داشته باشد. به گفته این خبرنگاران، این چالشها در بخش گزارشهای امنیتی و سیاسی بیش از دیگر بخشها وجود دارد و طالبان تنها زمانی در این مورد اطلاعات میدهند که رویدادها به نفع آنها باشد و یا به نوعی به نفع نیروهای آنها تبلیغ شود.
عبدالله (مستعار) خبرنگار یک تلویزیون خصوصی در افغانستان، میگوید: «طالبان به هیچ موردی از قانون اساسی، قانون حق دسترسی به اطلاعات و قانون رسانههای همهگانی پایبند نیستند و خبرنگاران حتا جرئت سوالهای انتقادی را ندارند.»
هرچند طالبان در اوایل تسلطشان بر افغانستان اعلام کردند که قانون حق دسترسی به اطلاعات و قانون رسانههای همهگانی حکومت پیشین افغانستان را نافذ میدانند، اما دیده میشود که این گروه به حرفهایش عمل نکرده است.
به گفته عبدالله، خواست طالبان همواره از رسانهها این بوده که در برنامههای اجتماعی، سیاسی و فرهنگیشان، جنبه تبلیغاتی و دینی را در نظر بگیرند و بیشترین تمرکز رسانهها بر پولهای مسدودشده افغانستان از سوی امریکا و به رسمیتشناسی این گروه از سوی جهان باشد.
با این حال، یک نظرسنجی اتحادیه ملی ژورنالیستان افغانستان نشان میدهد که ۹۰ درصد خبرنگاران در افغانستان با چالش دسترسی به اطلاعات مواجهاند.
براساس این بررسی، خبرنگاران صحبت با مقامهای طالبان را دشوار توصیف میکنند. در این مورد، محدودیتهای خبرنگاران زن بیشتر از همقطاران مردشان است.
در این نظرسنجی که با ۵۰۰ خبرنگار در ۳۴ ولایت افغانستان گفتوگو شده، ۳۰ درصد خبرنگاران مصاحبه با مقامهای مسوول طالبان را دشوار توصیف کرده و ۵۰ درصد گفتهاند که به دلیل ترس، مردم حاضر به مصاحبه و گفتوگو با رسانهها و خبرنگاران نمیشوند.
مسرور لطفی، مسوول بخش رسانههای اتحادیه خبرنگاران، در جریان ارایه نظرسنجی خود گفت که ۹۰ درصد از پاسخدهندهگان، دسترسی به اطلاعات را چالشی در کار خود دانستهاند. در همین حال، بیش از ۹۰ درصد خبرنگاران گفتهاند که وضعیت موجود در کشور خودسانسوری شدیدی را ایجاد کرده است.