در جریان نزدیک به دو سال گذشته کشورهای همسایه افغانستان بارها نگرانیهای خود را درباره نفوذ گروههای شورشی منطقهای ابراز کردهاند. این کشورها در جریان ۲۰ ماه گذشته، چندین نشست را حول محور وضعیت امنیتی و مبارزه با تروریسم برگزار کردهاند. چهارمین نشست این کشورها به شمول روسیه، هفته گذشته در شهر سمرقند اوزبیکستان آغاز شد. اشتراککنندهگان این نشست روی تشکیل «دولت فراگیر و احترام به حق آموزش و کار به زنان از سوی طالبان، تاکید کردهاند. وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان با صدور بیانیهای مشترک، وضعیت امنیتی مرتبط با تروریسم را در افغانستان «وخیم» خواندهاند. با این حال، شماری از شهروندان کشور به این باورند که اصرار بر ایجاد حکومت همهشمول توسط طالبان، نشانگر درماندهگی همسایهگان و نگرانیهای عمدهشان از نفوذ گروههای تروریستی در منطقه است. به باور آنان، ایجاد حکومت همهشمول و مبارزه با هراسافکنی از سوی طالبان ممکن نیست و کشورهای منطقه و جهان باید به دنبال راههای بدیل باشند.
وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان به شمول روسیه روز پنجشنبه، ۲۴ حمل، در یک نشست دوروزه در شهر سمرقند اوزبیکستان اشتراک کردند. وزیران خارجه چین، روسیه، ایران، تاجیکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ترکمنستان و معاون وزیر خارجه پاکستان در این نشست در مورد وضعیت منطقه و مبارزه مشترک با تروریسم بر محور افغانستان گفتوگو کردند. در بیانیهای که در پایان این نشست صادر شده، آمده است که طرفها در مورد وضعیت کنونی افغانستان و چشمانداز صلح و گفتوگوهای «عمیق و سازنده» تبادل نظر کردهاند. اشتراککنندهگان این نشست به تداوم خواستهایشان مبنی بر ایجاد دولت فراگیر با اشتراک همه جریانهای سیاسی و قومی در افغانستان، تاکید کردهاند.
با این حال، شماری از شهروندان کشور، تداوم این نشستها بر محور طالبان را بینتیجه میخوانند و میگویند که ایجاد دولت همهشمول از سوی طالبان، ممکن نیست. به گفته آنان، در حال حاضر دهها گروه تروریستی منطقهای در افغانستان به تجهیزات باقیمانده از ارتش دولت پیشین دسترسی پیدا کرده و طالبان در مدت 20 ماه گذشته نشان دادهاند که هیچ تعهدی به ایجاد حکومت همهشمول ندارند و به هیچ عنوانی از موضع خود کوتاه نخواهند آمد.
شرافتالله عزیزی، یکی از شهروندان کشور که به دلیل مشکلات امنیتی از ذکر محل زندهگیاش خودداری میکند، در صحبت با روزنامه ۸صبح میگوید: «همسایههای ما تلاشهای بیهوده میکنند؛ چون طالب با ایجاد حکومت همهشمول دیگر طالب نخواهد بود و دیگر امیرالمومنین نخواهد داشت؛ چیزی که هیچ وقت طالب قبول نمیکند. جهان باید یک راه بدیل جستوجو کند. وضعیت امروز کشور حتما بر کشورهای همسایه تاثیر میکند. وضعیت نخواهد همین قسم دوام کند و همسایهها با چنین رفتارهای دلخوشکن به طالبان، خواب خوششان را به کابوس مبدل خواهند کرد.»
این شهروند کشور که از وضعیت بد اقتصادی نیز رنج میبرد، تاکید میکند: «هیچ حکومتی به مردم غریب خدمت نکرده، اما حکومت گذشته حداقل بازار آزاد بود، تجارت خوب بود، هر کسی یک لقمه نان پیدا میتوانست. حالا بیا سرکها را ببین که پر از گدا شده است.»
عبدالله بهروز، دانشجوی علوم سیاسی، میگوید که طالبان تغییرپذیر نیستند. به گفته او، ماهیت ایدیولوژیک این گروه اجازه نخواهد داد که آنان به حاکمیت مردم باورمند شوند؛ زیرا آنان حاکمیت را از آن خدا میدانند. آقای بهروز در مورد خواست کشورهای همسایه مبنی بر ایجاد حکومت همهشمول و رعایت حقوق بشر از سوی طالبان، میگوید: «تقریباً در دو سال گذشته دیدیم که چهقدر مردم کشته شدند و به چه تعداد افراد زندانی و شکنجه شدند. وضعیت فقر و گرسنهگی به کجا کشید. محکمههای صحرایی برپا است. بین خود جور نمیآیند، چه برسد که به دیگران اجازه حکومت کردن بدهند. وضعیت بهمراتب خطرناکتر و وخیمتر از نگرانی همسایهها است.»
همچنان لیلا (نام مستعار) از دختران معترض، معتقد است که طالبان به رعایت حقوق بشر و اعاده حقوق زنان متعهد نیستند. او به روزنامه ۸صبح میگوید: «هماکنون دهها زن در کنج زندانهای طالبان شکنجه میشوند، وضعیت غیرانسانی بالایشان تحمیل میشود و هیچ کسی صدایشان را نمیشنود. همسایهها و جهان دیگر فریب به نام دفاع از حقوق زن را بس کنند.» خانم لیلا با انتقاد از رویکرد سیاسی کشورهای همسایه با طالبان میافزاید: «آنها اگر طالب را حمایت نمیکردند، امروز وضعیت زنان افغانستان اینگونه نبود. همه کسانی که دست طالبان را گرفتند، قاتل آرزوهای زنان هستند و تجارت دفاع از حقوق زنان افغانستان برایشان هزینه خواهد داشت؛ چون تاهنوز روی اصلی طالب را ندیدهاند.»
یکی از زنان معترض که نمیخواهد هویتش فاش شود، میگوید: «دهها گروه تروریستی همانطوری که اشتراککنندهگان این نشست خودشان گفتند، در افغانستان فعالاند. برای خود کمربند امنیتی میسازند، باز از طالب میخواهند که با تروریسم مبارزه کند. طالب در آغوش تروریسم رشد کرده، به قدرت رسیده، چگونه ممکن است با ماهیت خود بجنگد؟ مضحک است. تا زمانی که طالب در افغانستان باشد، نه زن صاحب حق میشود و نه منطقه صاحب امنیت.»
ایجاد دولت همهشمول و حاشیههای پرماجرای آن
وزیران خارجه کشورهای همسایه به شمول روسیه در چهارمین نشست مشترک، خواستار ایجاد «دولت همهشمول» در افغانستان شدهاند. این کشورها از طالبان خواستهاند تا دولتی را تشکیل دهند که بازتابکننده منافع همه اقشار جامعه افغانستان باشد و همه گروههای قومی و مذهبی این کشور در ایجاد سیستم حکومتداری فراگیر سهیم باشند.
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در این نشست گفته است: «طالبان در ایجاد حکومت فراگیر نهتنها از نظر قومی، بلکه از نظر سیاسی تاهنوز کاری انجام ندادهاند.» آقای لاوروف در جریان سخنرانیاش افزوده است: «قطعاً این یک واقعیت است، اما این واقعیتی است که همه در افغانستان آن را درک نمیکنند. اولاً از نظر ترکیب غیرفراگیر حکومت این کشور [رژیم طالبان] که در آن تنها یک قوم در [رژیم] طالبان نماینده دارد. از سوی دیگر طالبان میگویند که دولت آنها شامل اوزبیکها، تاجیکها و هزارهها است، اما در ایجاد حکومت فراگیر نهتنها از نظر قومی، بلکه از نظر سیاسی نیز کاری تا هنوز صورت نگرفته است.»
حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، در این نشست گفته است که کشورش در «بالاترین سطح» با طالبان تعامل دارد. او افزوده است که خواست ایجاد حکومت همهشمول «نصیحت دلسوزانه برای کمک به حکمرانی خوب» توسط طالبان است. افزون بر این، یک نوار تصویری که از دیدار او با امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه طالبان، منتشر شده، نشان میدهد که وزیر خارجه ایران با لحن غیررسمی با وزیر خارجه طالبان صحبت میکند. در این نوار تصویری عبداللهیان خطاب به متقی میگوید: «سلام علیکم جناب آقای ملا متقی. ما ۲۱ ماه منتظر تشکیل دولت فراگیریم، بنشنیم حرفهای شیرینی از شما بشنویم.»
با این حال، ذاکر جلالی، از مسوولان وزارت خارجه طالبان، با نشر توییتی ادعا کرده که آقای متقی در پاسخ وزیر خارجه ایران گفته است: «اگر شما یک نمونه حکومت به اصطلاح فراگیر در منطقه یا جهان دیدهاید، به ما نشان دهید، ما آن را بررسی خواهیم کرد.» ذاکر جلالی روز جمعه، ۲۵ حمل، با انتشار توییتی مدعی شده که پس از آن وزیر خارجه ایران موضوع حکومت فراگیر را یادآوری نکرده است. در مقابل رسول موسوی، دستیار وزیر خارجه ایران، گفته است: «در جهان امروز دهها نمونه حکومت فراگیر را میتوان نام برد که نسبتاً فراگیر هستند.»
مبارزه با تروریسم، مواد مخدر و ایجاد کمربند امنیتی
اعضای نشست سمرقند بر مبارزه با کاشت، قاچاق و تولید مواد مخدر نیز تاکید کردند. در بیانیه پایانی این نشست آمده است: «طرفها خاطرنشان کردند که وضعیت امنیتی مرتبط با تروریسم در افغانستان همچنان وخیم است و بر تعهد خود برای تقویت همکاری در زمینه مبارزه با تروریسم و امنیت میان کشورهای همسایه و ایجاد یک جبهه متحد علیه تروریسم تأکید کردند.»
مقامهای اشتراککننده در این نشست در مورد ایجاد یک «کمربند امنیتی» در اطراف افغانستان نیز تبادل نظر کردهاند. در اعلامیه وزیران خارجه این کشورها آمده است که طرفها به ابتکار اوزبیکستان برای ایجاد یک گروه مذاکره بینالمللی تحت نظارت سازمان ملل متحد و ابتکار تاجیکستان برای ایجاد یک کمربند امنیتی در اطراف افغانستان توجه کردند و مشتاقانه منتظر دریافت یادداشتهای جامع از سوی کشورهای شمول این کمربند امنیتی هستند. اشتراککنندهگان نشست سمرقند گروههای تروریستی از جمله داعش، القاعده، تحریک طالبان پاکستان، ارتش آزادیبخش بلوچستان، جندالله، جیشالعدل، جماعت انصارالله، جنبش اسلامی اوزبیکستان، جنبش اسلامی ترکستان شرقی و شماری دیگر از گروههای شورشی منطقهای مستقر در افغانستان را تهدید جدی برای امنیت منطقه و جهان خوانده و خواستار مبارزه مشترک علیه این گروهها شدهاند.
رعایت حقوق بشر از سوی طالبان
وزیران خارجه هفت کشور اشتراککننده در نشست سمرقند همچنان بر ضرورت حفظ گفتوگو و ارتباط جامعه جهانی با افغانستان تاکید کردهاند. طرفهای این نشست به اهمیت هماهنگی تلاشهای منطقهای و بینالمللی برای تضمین امنیت و ثبات در منطقه اشاره کرده و به پیگیری تعهدات کنفرانس بینالمللی تاشکند و رأیزنیهای «فرمت مسکو» در مورد افغانستان تعهد سپردهاند. اشتراککنندهگان این نشست از وضعیت بد اقتصادی و بحران بشری در افغانستان ابراز نگرانی کرده و آمادهگی خود را برای ادامه کمکهای بشردوستانه به مردم افغانستان اعلام کردهاند.
افزون بر این، اشتراککنندهگان این نشست از طالبان خواستهاند که برای بهبود شرایط زندهگی مردم و رعایت حقوق بشر در افغانستان، اقدامات عملی را روی دست بگیرند. وزیران خارجه این کشورها ابراز امیدواری کردهاند که طالبان به حقوق اساسی بشر از جمله حقوق همه اقوام احترام خواهند گذاشت و زنان، کودکان و همه شهروندان افغانستان را از حقوق برابر برای مشارکت در زندهگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی برخوردار خواهند ساخت.
با این حال، حنا ربانی کهر، معاون وزیر خارجه پاکستان، در نشست سمرقند گفته است که تصمیمهای «تاسفآور» طالبان با ایجاد «بنبست» روابط کشورهای جهان را با افغانستان با مشکل مواجه ساخته است. او در این نشست هشدار داده است که افغانستان با «بحران بشری سنگین» و خطر «فروپاشی اقتصادی» روبهرو است.
در این نشست امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه طالبان، از تعامل نزدیک این گروه با جهان خبر داده است. او در یک نوار تصویری ادعا میکند که کشورهای منطقه و جهان به این فکر و نظر هستند که با این گروه تعامل خوبی داشته باشند. اما هیچ سخنرانیای در نشستهای رسمی دو روزه از امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه طالبان، تاکنون منتشر نشده است. برخی از منابع ادعا میکنند که او در پایان این نشست مشترک وزیران خارجه، حضور یافته و سخنرانی کرده است.
کشورهای همسایه افغانستان در حالی در چهارمین نشست خود در مورد افغانستان خواستار ایجاد دولت همهشمول و مبارزه با هراسافکنی شدهاند که داعش مسوولیت چندین حمله بیرونمرزی را از خاک افغانستان برعهده گرفته است. افزون بر این، در جریان چند ماه گذشته، یکی از فرماندهان ارشد و والی طالبان در بلخ در یک حمله انتحاری که از سوی داعش راهاندازی شده بود، از بین رفته است. کشورهای اشتراککننده در این نشست با صدور یک بیانیه مشترک، بر ایجاد حکومت فراگیر و تامین حقوق بشری مردم افغانستان، خودداری جامعه جهانی از سیاسیسازی کمکها و ایجاد مکانیسم مشترک برای ارایه کمکهای بشری تاکید کردهاند.
اشتراککنندهگان در پایان این نشست پیشنهاد کردهاند که پنجمین نشست کشورهای همسایه افغانستان در عشقآباد، پایتخت ترکمنستان، در سال ۲۰۲۴ میلادی برگزار شود، اما در صورت نیاز زودتر از معیاد تعیینشده برگزار خواهد شد.