مېن اوروشده توغیلیب اوروشده اۉسدیم
تمنا رضایی
افغانستان ییللر دوامیده اوروشده قتنه‌شیب کېله‌دی. اۉتگن اولادلردن تا بوگونگی کونگچه همه اوروش بیلن تنیش. هر بیر خودکوشلیک هجومیدن کېین توتون و باروت هیدی همه نینگ بورنیگه یېتیب کېلگن، بو اوروشلرده یقینینی یۉقاتمه‌گن آدم یۉق. ۲۰۰۱- ییلده، بېش ییللیک حکمرانلیکدن سۉنگ امریکا قۉشینلری تامانیدن طالبان رژیمی اغدریلگچ، افغانستان‌ده تاریخ نینگ ینگی صحیفه‌سی آچیلدی. بن جرمن ییغیلیشیده حامد کرز‌ی باشچیلیگیده‌گی مؤقت حکومت تعیینلنگچ، افغانستان‌ده خلق‌ارا همجمعيت تامانیدن معقوللنگن ینگی قانوني حکومت تشکیل اېتیلدی. مؤقت حکومت نینگ تعیینلنیشی بیلن افغانستان نینگ اوروشدن اذیت چېکّن و قشّاقلشگن خلقی‌گه خلق ارا یاردم کۉرستیلدی. یاردم کۉپ سانلی مهاجر نینگ مملکتگه قَیتیشیگه یۉل آچدی.
مېن و عایله‌م افغانستان‌گه طالبان رژیمی قوله‌گنیدن اوچ ییل اۉتیب قَیتدیک؛ مېن تېگیشلی بۉلگن جای. افغانستان مېن تصور قیلگنیمدن هم کۉپراق ویران و قالاق اېدی. قه‌یېرگه بارسه‌م هم اوروش عاقبتلرینی یقّال کۉردیم. یاقیب یوباریلگن اویلر، اۉق بیلن قاپلنگن دېوارلر، ویران بۉلگن کۉچه‌لر، یۉل چېتیده‌گی فایده‌لنیشدن چیقریلگن تانکلر افغانستان‌ده اۉنلب ییللر دوام اېتگن اوروش نینگ دلیلی اېدی. اوروش نینگ عاقبتلری و فقطگینه بولر اېمس اېدی. قبرستانلر اوروش قربانلری بیلن تۉله اېدی. اوروش طفیلی بیر قنچه آدملر تنه اعضالریدن اَیریلدی. آدملرنینگ اکثریتی قنده‌ی دیر طرزده جسماني و روحي کسللیکلرگه دچار بۉلگن. گرچه اوروش تینچلنسه هم؛ اما بو هلاکت دنیاسینی قالدیردی. همه‌میز ینگیدن باشلشیمیز و اوروشدن چرچه‌گن، ویرانه‌گه ایلنگن مملکتیمیزنی تیکلشیمیز کېره‌ک اېدی. افغانستان‌ده حیات استه-سېکین یخشیلنیب بارردی. مؤقت حکومت اۉرنه‌تیلگندن سۉنگ مملکتده اساسی قانون اۉرنه‌تیلدی.
آدملر سیاسي میکانیزملرده اشتراک اېتیشدی، تورلی اداره‌لر ایشله‌ی باشله‌دی و جمعیت نینگ کتّه قسمی ایش جایلری بیلن شغللندی. شهرلر قَیته قوریلدی، اهالیگه خدمت کۉرسه‌تیش مرکزلری تشکیل اېتیلدی. اۉشه دورده‌گی اېنگ مهم واقعه‌لردن بیری افغانستان‌ده عیاللرنینگ حقوقي و اجتماعي موقعی نینگ اۉزگریشی بۉلدی. طالبان نینگ بېش ییللیک حکمرانلیگی دوریده عیاللر اېنگ عادي انسان حقوقلریدن محروم بۉلگن. اولر اۉقیش، ایشلش، اجتماعي-سیاسي ایشلرده قتنه‌شیش حقوقیگه اېگه اېمس اېدیلر. عیاللرنی بورقه کيیشگه مجبور قیلیشگن. اولر محرّمسیز اویدن هم چیقه آلمه‌دیلر. افغانستانده‌گی سیاسي رژیمنی اۉزگرتیریشده عیاللر اېنگ تأثیرلی گروه بۉلدی. اېران اسلام جمهوریتی حکومتی عیاللر حقوقلرینی تأمینلش اوچون قانونلر یره‌تگن بۉلسه هم، عیاللر اوچون حلی هم کتّه معمالر موجود اېدی. بیر نېچه ییللیک اوروش و طالبان تامانیدن عیاللرگه قرشی قانونلر جاري اېتیلیشی جماعتچیلیک فکریگه شونده‌ی تأثیر کۉرسه‌تدیکی، سیاسي تیزیمنی اۉزگرتیریش و عیاللر حقوقلرینی تأمینلش اوچون قانونلرنی قبول قیلیش یېترلی اېمس اېدی.
ییللر اۉتگچ، بورقه کيیش کېنگ عامه آره‌سیده و بعضی حاللرده مجبوري اېدی. شونگه قره‌مه‌ی، عایله‌لر قیزلری نینگ مکتب و بیلیم یورتلریگه باریشی یاکه اویدن تشقریده ایشلشیدن راضی اېمس اېدی. جمعیتده عیاللر نینگ موجودلیگی استه-سېکین کوچه‌ییب بارگونچه اوزاق وقت اۉتدی. بولرنینگ برچه‌سی خاتین-قیزلرنینگ محنتی، تیک تورگنی ثمره‌سی اېدی. اېسیمده، مېن درس بېره باشله‌گن مکتبده ینگی اۉقووچیلرگه جای یۉق اېدی؛ اما عایله‌لر اۉغیل-قیزلرینی مکتبگه کیریتیش اوچون مکتب دروازه‌سی آرتیده صف تارتدیلر. باله‌لر اۉرگنیشگه شونچه‌لیک اشتیاقمند اېدیلرکی، اولر ۳۰-۴۰ کیشیدن عبارت بۉلیب کویدیروچن قویاش آستیده یېرگه اۉتیریب اۉقیشگه کیریشدی. اما عیاللر ترقیاتیگه تۉسیقلر کۉپ اېدی. اولر اۉقیش اوچون جوده کۉپ قیینچیلیکلرگه دوچ کېلیشدی. مېن اۉقیگن مکتبگه طالبان ایکّی مرته هجوم قیلگن. زهرلنیش نتیجه‌سیده برچه طلبه قیزلرنی کسلخانه‌گه آلیب کېتیشدی و بیز کونلب دوالندیک.
بو مملکتده‌گی دېیرلی برچه قیزلر مکتبلریده صادر بۉلدی. طالبان همان عیاللر نینگ تعلیم آلیشیگه قرشیلیگینی بیلدیرگن. بیر نېچه اۉن ییللیک اوروشدن سۉنگ، کم آدم تینچلیک و آسایشته‌لیکنی حس قیلدی. اولر کېله‌جک اولادلر اوروش حقیده فقط تاریخ کتابلریدن اۉقیشلریگه امید قیلیشگن؛ اما تینچلیک چۉقّیسیده اوروش اوچقونلری پیدا بۉلدی. ۲۰۰۶ ییل طالبان نینگ قَیته وجودگه کېلگن ییلی بۉلدی. وقتی-وقتی بیلن افغانستان نینگ چېکّه ولایتلریده طالبان، حکومت و خارجي کوچلر اۉرته‌سیده اوروشلر کېلیب تورردی. عینِ پیتده عیاللر باشقه‌لرگه قره‌گنده کۉپراق حمایه‌سیز اېدی. اوروش عیاللرنی اۉلدیره‌دی، اولرنی معیوب قیله‌دی یاکه باله‌لری و اېرلری اوچون ماتمده قالدیره‌دی. اوروشده تورموش اۉرتاغیدن، ایشانچلی کیشیسیدن اَیریلگن عیاللر اېنگ آغیر حیات کېچیریشگن.
عیاللر یره‌تیلیشیده هېچ قنده‌ی رۉلی بۉلمه‌گن اوروش نینگ نرخینی تۉله‌شگه مجبور بۉلدیلر. طالبان هجوملری نینگ ینگی تۉلقینی باشلنیشی بیلن اوروش کۉلمی افغانستان نینگ ییریک شهرلری و پایتختیگه یېتیب باردی. جماعت جایلری طالبان خودکوش هجوملری نینگ اساسي نشانی بۉلگن. مسجدلر، کسلخانه‌لر، مکتبلر، بیلیم یورتلری، بازارلر و باشقه جماعت جایلریده اېرککلر، عیاللر و باله‌لر هلاک بۉلدی و یره‌لندی. مېن بو هجوملردن کۉپ مرته امان قالگنلردن بیری اېدیم و کۉپچیلیک نینگ فکریگه کۉره، هر سفر مېنگه آمد کولیب باقدی. طالبان بیلن اوروش دوام اېتر اېکن، مملکت شرقیده «اسلامي دولت» یاکه داعش نامی آستیده افغانستان خلقی اوچون ینه بیر دشمن پیدا بۉلدی. خودکوشلیک هجوملری بو گروه نینگ اوروش یاندشوولریدن بیری دیر.
شوندن کېین مملکتده خودکوشلیک هجوملری کوچه‌یدی؛ چونکه بیز ایکّی خیل دشمنگه دوچ کېلدیک، ایکّله‌سی هم بیر خیل اوروش اصولینی قۉله‌گن. اۉز جانیگه قصد قیلیش هجوملری نینگ کۉپه‌ییشی بیلن عایله‌م مکتب و اۉقوو مرکزلریگه باریشیمگه تۉسقینلیک قیلدی؛ اما قطعیت و کسکینلیک بیلن اۉقیشنی دوام اېتتیریشگه موفق بۉلدیم. بونده‌ی وضعیتده فرزندلری نینگ مکتبگه باریشینی فقط مېنینگ عایله‌م ایسته‌مه‌گن. کۉپ‌گینه طلبه‌لر، اینیقسه قیزلر بونده‌ی حالتگه دوچ کېلیشدی. چونکه مکتب و تعلیم مسکنلری بیز اوچون خوفسیز جای اېمس اېدی. مېن کانکور امتحانیگه تیارلنه‌یاتگن اۉقوو مرکزیگه اۉقیشنی بیتیرگنیمدن بیر آی اۉتیب خودکوش هجومگه اوچره‌دی. او یېرده کۉپ دۉستلریمنی یۉقاتدیم، کۉپچیلیک معلول بۉلیب قالدی. اوروش آلاوی شونچه‌لیک هلاکتلی اېدیکی، او کۉپلب استعدادلرنی اۉلدیردی.
هر کونی قۉرقوو بیلن بیلیم یورتیگه باردیم. هر لحظه‌ده کوچلی شاوقین و پارتلش بۉلیشینی تصور قیلردیم. اویگه قَیتمسلیگیمنی اۉیلب هر کونی آنه‌م بیلن خیرلشردیم. مېنده هم اۉقیش و ترقیات ایسته‌گی، هم اۉلیمدن قۉرقیش بار اېدی. بو نفرت نینگ دایره‌سی شو قدَر کېنگ اېدیکی، او مېنینگ سۉنگی اۉقیش جاییمنی هم اۉز ایچیگه آلدی، او یېرده اۉزیمنی بیرآز خاطرجمع حس قیلدیم و او یېرده هم توتون و باروت هیدینی حس قیلدیم. ترورچیلر کابل بیلیم یورتیگه کیریب، طلبه‌لرگه قره‌ته اۉت آچیشگنیده مېن بیلیم یورت نینگ اوچینچی ییل محصلی اېدیم. مېن هم اۉشه بخت‌سیز حادثه‌دن امان قالدیم، لېکن ینه یقینلریمنی یۉقاتدیم. بیلیم یورتیگه قیلینگن هجوم روحیتیمیزگه چوقور تأثیر قیلدی. بیلیم یورتده اۉقیب یورگن کېزلریمده کۉزیمنی اېشیک-دېرَزه‌دن اوزمه‌ی، قاچیش یۉلینی قیدیرردیم.
همه‌میز ییغیلیب، قاچیش یۉللرینی رېجه‌لشتیرردیک. یره‌تیلگن برچه قۉرقوو و واهمه بیلن بیز دوام اېتدیک. برچه ایشانچسیزلیکلرگه قره‌مه‌ی، آدملر تینچلیک و مملکتده‌گی وضعیت نینگ یخشیلنیشیگه امید قیلیشدی. اما طالبان حاکمیتگه قَیتگچ، آدملر حیاتیده اوّلگیدن هم کۉپراق فلاکت حکمران بۉلدی، خلق نینگ ییگیرمه ییل دوامیده اېریشگن یوتوقلری یۉق قیلیندی، اساسی قانون بېکار قیلیندی، اوردو قوله‌دی، سرمایه یاتقیزیشلر توخته‌تیلدی، نخبه‌لر مملکتنی ترک قیلیب کېتدی، عیاللر اېنگ عادي حقوقلریدن محروم بۉلدی؛ ییگیرمه ییل دوامیده تۉسیقلرنی قیینچیلیک بیلن یېنگیب اۉتیب، جمعیتده اېندی‌گینه اۉز اۉرنینی تاپه‌یاتگن عیاللر، اېندی اولر ینه چېتگه چیقیب، اویلریگه جایلشیشدی.
