مرگ ملا عبدالمنان نیازی در بیستوپنجم ثور در شفاخانهای در کابل تأیید شد. او در بیستویکم همین ماه در یک کمین مسلحانه در هرات زخمی شده بود. جنازه نیازی روز یکشنبه در زیارت خواجه عبدالله انصاری در شهر هرات دفن شد.
از مرگ ملا عبدالمنان نیازی در شبکههای اجتماعی به صورت گسترده استقبال شده است. البته معدود افرادی نیز ناخشنودی خود را نسبت به مرگ او ابراز کردهاند. دولت تا ناوقت دیروز واکنش رسمی نسبت به مرگ این مقام بلندپایه در شاخه انشعابی گروه طالبان نشان نداده بود. گروه طالبان زیر رهبری ملا هبتالله نیز تا ناوقت یکشنبه در پیوند به این حادثه ساکت بود.
ملا عبدالمنان نیازی کی بود؟
درباره دوران کودکی ملا عبدالمنان نیازی اطلاعات دقیق در دست نیست. بعضی از منابع میگویند که نیازی از طایفه اچکزی بود و اصالت قندهاری داشت. خانواده او سالها پیش از تولدش از قندهار به هرات منتقل شده بود.
بعضی از منابع، محل تولد عبدالمنان نیازی را شهرک اسلامقلعه گفتهاند. بعضی از منابع هم محل تولد او را ولسوالی پشتون زرغون ذکر کردهاند. منابعی نیز گفتهاند که نیازی اصالتاً از بادغیس بود و بعدتر در شیندند هرات ساکن شده است. اما یک عضو خانواده ملا عبدالمنان نیازی تأیید میکند که آنها اصالت قندهاری دارند و خود نیازی در ولسوالی رباطسنگی هرات به دنیا آمده بود. زمان تولد او سال 1968 گفته شده است. این معلومات ضدونقیض ناشی از زندهگی اسرارآمیز بسیاری از فرماندهان و رهبران طالبان است. به همین دلیل نمیتوان روی یکی از آنها به تنهایی تکیه کرد.
ملا عبدالمنان نیازی پیش از تشکیل گروه طالبان شاگرد یک مدرسه دینی بوده است. او در کنار زبان پشتو به زبان فارسی نیز تکلم میکرد. به همین دلیل، در اوایل تشکیل گروه طالبان به عنوان سخنگوی این گروه با رسانهها در تماس بود.
نیازی در زمان رژیم طالبان، فرمانده این گروه برای ولایت ننگرهار تعیین شده بود. پس از مدتی به عنوان والی در ولایتهای بلخ و کابل به کارش ادامه داد. در پی سقوط رژیم طالبان، او رهبری گروههای نظامی طالبان را در ولایتهای قندهار و هرات برعهده داشت. بعدتر هم به عنوان والی نامنهاد طالبان برای هرات کار کرد و پس از مدتی دوباره برکنار شد.
ملا عبدالمنان نیازی پس از افشای مرگ ملا محمد عمر، بنیانگذار گروه طالبان، در اسد 1394 خود را سخنگوی شورای کویته و سخنگوی «امارت اسلامی» با رسانهها معرفی میکرد. او برای مدت طولانی در این سمت با رسانهها در تماس بود.
در پی مرگ ملا محمد عمر، رهبری گروه طالبان را ملا اختر محمد منصور برعهده گرفت. ملا عبدالمنان نیازی در آن زمان که به عنوان سخنگوی «امارت اسلامی» با رسانهها در تماس بود، در کنار ملا عبدالقیوم ذاکر، ملا حسن رحمانی، ملا محمد رسول و ملا عبدالرازق از اعضای شورای رهبری گروه طالبان با انتصاب ملا اختر محمد منصور به رهبری طالبان مخالفت کرد. او بعدتر از تشکیل شورای جدید رهبری برای گروه طالبان خبر داد و اعلام کرد که قرار است دفتر سیاسی جدیدی برای این گروه در امارات متحده عربی گشایش یابد. در ماه عقرب 1394 ملا محمد رسول در یک گردهمایی بزرگ در هرات رسماً اعلام کرد که به عنوان رهبر گروه طالبان از سوی فرماندهان نظامی این گروه برگزیده شده است. او ملا عبدالمنان نیازی را معاون شاخه انشعابی گروه طالبان معرفی کرد.
در حمل 1395 اعلام شد که ملا محمد رسول در جریان سفر به پاکستان بازداشت شده است. نیازی این خبر را تکذیب کرد. فعلاً داستان مرگ و زندهگی و یا بازداشت و رهایی ملا رسول روشن نیست. با این وصف، این ملا عبدالمنان نیازی بود که تا پیش از کشتهشدن، رهبری شاخه انشعابی گروه طالبان را به عنوان معاون این شاخه برعهده داشت. روز گذشته در جریان مراسم تدفین او در منطقه گازرگاه هرات، پسرش به نام حافظ خالد نیازی جانشین او تعیین شد.
ملا عبدالمنان نیازی چه کرد؟
معاون پیشین شاخه انشعابی گروه طالبان در زمان حاکمیت رژیم طالبان به نقض گسترده حقوق بشر و «نسلکشی» متهم بود. از جمله گفته شده که او در سال 1377 –زمانی که والی رژیم طالبان در بلخ بود– به تصفیه قومی علیه هزارهها دست زده است. شمار دقیق افرادی که در آن زمان توسط طالبان کشته شده بودند، روشن نیست. در بیشتر منابع اما گفته شده است که بیش از دو هزار غیرنظامی که عمدتاً هزاره بودند در زمان تصرف دوباره شهر مزار شریف به دست این گروه کشته شدند و از آن به عنوان «نسلکشی» یاد شده است. این گروه یک سال قبل از آن نیز برای یک هفته بر این شهر تسلط یافته بود.
همچنان رد پای ملا عبدالمنان نیازی در گروگانگیری و کشتار هزارهها در سال 1394 در ولایت زابل نیز دیده میشود. البته او بعدتر به کشتار هزارهها اعتراف هم کرد و گفت که هزارهها را هر روز و به شیوهای میکشد که خود آنها هرگز نمیفهمند.
در زمانی که نطفه شاخه انشعابی گروه طالبان گذاشته میشد، مسافران هزاره در مسیر رفتوآمد به کابل – هرات و کابل – قندهار بارها در مربوطات ولایت زابل به گروگان گرفته شدند. این گروگانگیری و مسافرکشی همزمان بود با اختلافات شدید بین رهبران و فرماندهان گروه طالبان بر سر رهبری این گروه پس از افشای مرگ ملا محمد عمر. در آن زمان عمدتاً مسوولیت این گروگانگیری برعهده افراد مسلح غیرمسوول و جنگجویان داعش سپرده میشد. بعدتر روشن شد که ملا منصور دادالله، معاون نظامی ملا محمد رسول، در تبانی با جنگجویان داعش به گروگانگیری هزارهها و کشتار آنها در زابل مبادرت ورزیده است.
ملا منصور دادالله در عقرب 1394 در درگیری با جنگجویان ملا اخترمحمد منصور در ولسوالی خاکافغان کشته شد. در آن زمان جنگ شدید بین جنگجویان دو طرف در ولسوالیهای خاک افغان، دایچوپان و ارغنداب این ولایت جریان داشت. همزمان گزارش شده بود که صدها جنگجوی داعشی به دنبال عملیات ارتش پاکستان از وزیرستان شمالی به زابل منتقل شدهاند. بیشتر آنها، جنگجویان اوزبیکستانی عضو داعش بودند.
ملا عبدالمنان نیازی که آن زمان خود را سخنگوی شاخه انشعابی گروه طالبان معرفی میکرد در نوزدهم عقرب 1394 گفته بود که در میان جنگجویان ملا اخترمحمد منصور که بر ضد جنگجویان ملا منصور دادالله در زابل درگیر هستند، جنگجویان «هزاره» هم شاملاند. او مدعی شده بود که دستکم دو مشاور «سپاه پاسداران» هم در این جنگ شرکت دارند. نیازی، ملا اخترمحمد منصور را به گرفتن پول از سپاه پاسداران ایران متهم کرده بود.
درست سه روز پیش از آن در هفدهم عقرب، هفت گروگان هزاره در زابل سر بریده شده بودند. در میان سربریدهها، تبسم نُه ساله نیز شامل بود. سربریدن این گروگانها با محکومیت گسترده همراه و باعث تشکیل جنبشی به نام «جنبش تبسم» شد.
در پی کشتهشدن ملا منصور دادالله، شاخه انشعابی گروه طالبان به رهبری ملا محمد رسول از زابل متواری شد و این شاخه مرکزیت خود را به هرات انتقال داد. برای چندین سال است که ولایتهای هرات، فراه و غور مرکز فعالیت شاخه انشعابی گروه طالبان است.
ملا عبدالمنان نیازی همچنان اظهارات تند و تیز بسیاری در سالهای اخیر علیه هزارهها داشت. او با جنگجویان لشکر فاطمیون نیز مشکل داشت. نیازی در ماه اسد 1399 هزارهها را به حمایت از لشکر فاطمیون در داخل افغانستان متهم و آنها را به مرگ تهدید کرده بود.
با این وصف، گمان میشود که پشت بعضی از حملات بر مراکز تجمع هزارهها در غرب کابل و یا کشتار آنها در ولایت غور شاخه ملا محمد رسول قرار داشته باشد. این گمان براساس همکاری این شاخه گروه طالبان با جنگجویان داعش در ولایت زابل و ضدیت یکسان آنها با هزارهها در چند سال اخیر شکل گرفته است. بد نیست که باید یادآوری کرد که ملا محمد رسول در اولین سخنرانی رسمی خود در سال 1394 در هرات، گروه داعش و شبکه القاعده را «برادر» خوانده بود. این سخن بعدتر از زبان ملا عبدالمنان نیازی نیز بیرون شد. با این وصف، آنها به داعش و القاعده پیشنهاد کرده بودند که میدان جنگ خود جای غیر از افغانستان را انتخاب کنند.
شاخه انشعابی گروه طالبان به رهبری ملا محمد رسول با ایران، پاکستان و روسیه مخالفت شدید دارد. از دید این گروه، گروه طالبان به رهبری ملا هبتالله (جانشین ملا اختر محمد منصور) «نوکر» پنجابیها است و به دستور استخبارات پاکستان در افغانستان میجنگد. شاخه انشعابی گروه طالبان همچنان دفتر سیاسی این گروه در قطر را به رسمیت نمیشناسد. این شاخه خود را طرف اصلی جنگ و صلح افغانستان میداند و قبل از این، پیششرط صلح آن با دولت، خروج نیروهای خارجی و تنفیذ شریعت اسلامی بوده است. با این وصف، از درگیری شدید بین شاخه انشعابی گروه طالبان با دولت چیزی گزارش نشده است.