نقش نیروی کار مهاجران افغانستانی ساکن کشورهای خارجی روی اقتصاد افغانستان
حسین سخی‌زاده
نیروی کار آن عده افغانستانی‌هایی که در خارج از افغانستان به سر می‌برند، یکی از بزرگ‌ترین عوامل است که در کنار کمک‌های جامعه جهانی اقتصاد ملی افغانستان را می‌چرخاند. واضح است که بخش بزرگی از نیروی کار جوان، متخصص، مسلکی، باسواد و باتجربه افغانستان اکنون در خارج از این کشور به سر می‌برند. همچنان اشخاص بی‌سواد، غیرمسلکی و پیر نیز در این جمع‌اند که به‌گونه قانونی و غیرقانونی در کشورهای مختلف جهان مصروف کار می‌باشند. تمام نیروی کار مهاجر افغانستانی تحت چهار مشخصه جداگانه از افغانستان خارج شده‌اند و در کشورهای خارجی کار می‌کنند.
۱- کارگرانی که به‌گونه قانونی با ویزای کاری از افغانستان خارج شده و در کشورهای مختلف جهان قانوناً کار می‌کنند؛
۲- کارگرانی که به‌گونه قانونی با ویزای سیاحتی از افغانستان خارج شده، اما به محض رسیدن در کشور دومی به‌گونه غیرقانونی و پنهانی به کار می‌پردازند؛
۳- کارگرانی که به‌گونه قاچاقی از مرزهای افغانستان خارج شده، اما در کشورهای خارجی مهاجرپذیر بعد از ختم دوره قبولی خود به‌گونه قانونی کار می‌کنند؛
۴- کارگرانی که به‌گونه غیرقانونی از مرزهای افغانستان خارج شده و به کشورهای دومی، سومی، چهارمی و… می‌روند و در نهایت در یکی از کشورها اقامت گزیده و بدون داشتن مدرک قبولی به‌گونه غیرقانونی کار می‌کنند.
آنچه میان تمام این چهار مشخصه مشترک است، این است که تمام این افراد، تحت هر عنوانی که از افغانستان خارج شده‌اند و در کشورهای دیگر به سر می‌برند، نیروی کار خود را به کشورهای میزبان عرضه کرده و دست‌مزد خود را به‌گونه کلی یا قسمی برای خانواده و اقارب خود به افغانستان می‌فرستند. تاجران کشورهای میزبان یا هم تاجران افغانستانی در خارج از افغانستان پول نقد این کارگران را می‌گیرند و معادل آن را در افغانستان به پول افغانی برای خانواده‌های این کارگران تأدیه می‌کنند. این تاجران از پول نقد که توسط دست‌مزد کارگران افغانی به دست می‌آورند، کالاهای خارجی خریداری کرده و به افغانستان وارد می‌کنند. کالاهای وارداتی که توسط دست‌مزد نیروی کار افغانستانی مقیم کشورهای خارجی تهیه می‌شود، نفع اقتصادی زیادی برای خانواده‌ها در افغانستان و از آن طریق برای اقتصاد ملی افغانستان به ارمغان می‌آورد. تأثیرات مستقیم نیروی کار مهاجر افغانستانی بالای اقتصاد افغانستان را می‌توان از افزایش سطح درآمد ناخالص ملی، درمان کسر بیلانس تجارت و گسترش منابع معیشتی تثبیت کرد که به‌گونه مستقیم اقتصاد افغانستان را پوشش می‌دهد. علاوه بر آن، تأثیرات متعدد دیگری نیز دراثر واردات کالا در بدل نیروی کار مهاجران برای اقتصاد و اجتماع افغانستان میسر می‌شود که نمی‌توان تمام آن‌ها را ذکر کرد. آنچه مهم است، تعداد افراد کارگر افغانستانی مقیم خارج است، طوری که تعداد نیروی کار رابطه مستقیم با رشد شاخص‌های اقتصاد ملی در افغانستان دارد.
آمار دقیق از تعداد کلی مهاجران افغانستانی به‌ویژه نیروی کار مهاجر، وجود ندارد؛ اما بنا بر آمارهای متعددی که توسط سازمان‌های بین‌المللی از جمله کمیشنری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهنده‌گان در رابطه به تعداد مهاجران افغانستانی گفته شده، می‌توان به‌گونه تخمینی تعداد نیروی کار مهاجر افغانستان را نیز برآورد کرد.
افزایش سطح درآمد ناخالص ملی
لازم است که قبل از بررسی افزایش کمی سطح درآمد ناخالص ملی با استفاده از نیروی کار مهاجران افغانستانی به تعریف درآمد ناخالص ملی و تفاوت آن با تولیدات ناخالص ملی پرداخته شود.
درآمد ناخالص ملی (GNI) مجموعه درآمدی است که با استفاده از ارزش پولی مجموع کالاها و خدمات نهایی تولیدشده توسط نیروی کار و توانایی تشبثاتی اتباع یک کشور در سرتاسر جهان تحقق می‌یابد. صرف نظر از این‌که در داخل کشور خودشان یا هم در سایر کشورها به فعالیت مشغول‌اند. در درآمد ناخالص ملی آن ارزش‌ها در نظر گرفته می‌شود که توسط اتباع یک کشور از داخل کشور خودشان یا هم کشورهای خارجی به دست می‌آید، اما تنها در داخل کشور به مصرف می‌رسد.
در مقابل تولیدات ناخالص ملی (GNP) شامل درآمد همه ساکنان و مشاغل یک کشور است که از داخل یا خارج از کشور تحقق می‌یابد و می‌شود در داخل کشور مصرف کرد و هم می‌شود در خارج از کشور مصرف کرد.
بناءً عواید نیروی کار مهاجران افغانستانی که بالای اقتصاد افغانستان تأثیر دارد، شامل آن ارزش‌هایی است که توسط اتباع افغانستان از سراسر جهان به دست آمده و تنها در داخل افغانستان به مصرف می‌رسد. پس درآمد ناخالص ملی می‌تواند به‌شکل قوی‌تر و اختصاصی‌تر بازگو‌کننده این اصل باشد و استفاده آن من‌حیث شاخص اقتصادی که تأثیرات نیروی کار مهاجران افغانی بالای اقتصاد افغانستان را بررسی کند، نتایج دقیق‌تر و مؤثرتر در پی دارد.
اگر بخواهیم تأثیرات کمّی نیروی کار مهاجران افغانستانی را بررسی کرده و به نتایج ۱۰۰ درصدی و دقیق دست یابیم، با توجه به عدم معلومات جمعیت‌شناختی که در این زمینه وجود دارد، کار غیرممکن است؛ زیرا داده‌های تعداد جمعیت کارگر شاغل در کشورهای خارجی، مقدار درآمد هریک از آن‌ها و مقدار پولی که از عواید آن‌ها به افغانستان وارد می‌گردد، در حداقل ممکن در دسترس است. بناءً با استفاده از اندک داده‌ها و معلوماتی که در این رابطه در دسترس است، حتا اگر به نتایج نزدیک به حقیقت دست نیافت، می‌توان به یک نتیجه فرضی دست یافت که تا اندازهای بازگو‌کننده اهمیت یکی از پس‌منظر‌های اساسی اقتصاد افغانستان باشد. آمار و یافته‌های اداره احصاییه مرکزی افغانستان مبین آن است که سقف مبالغ ارسالی توسط مهاجران افغانستانی از خارج کشور به خانوار‌های‌شان سالانه معادل حدود ۱,۷ درصد تولید ناخالص داخلی است؛ اما به دلیل این‌که کارگران از راه‌های غیررسمی (سیستم حواله) در ارسال وجوه نقدی‌شان بیشتر استفاده به عمل می‌آورند، لذا ممکن است در بررسی‌های آنان ارزش واقعی این ارقام خیلی پایین تخمین شده باشد. البته اگر براساس نظر‌سنجی‌های انجام‌یافته در کشورهای فرستنده، مجموع مبالغ ارسالی درآمد کارگران مهاجر به افغانستان می‌تواند ۱۰ برابر بیشتر باشد[۱]. اگر با استفاده از امکانات و دکتورین اقتصاد که در رابطه به آمارگیری وجود دارد، کمیت مجموعی مبالغ نقدی واریز‌شده به افغانستان را تخمین بزنیم، دیده می‌شود که حداقل سه میلیون[۲] کارگر افغانستانی که در کشورهای خارجی کار می‌کنند، با توجه به حد اوسط درآمد کارگران عادی در کشورهای میزبان و با توجه به تخمین بانک جهانی که رقم ۱۰ برابر ۱٫۷ درصد را گفته است، وجوه نقدی که به افغانستان وارد می‌گردد، حداقل سالانه۲۰۹٫۵۹ میلیارد افغانی می‌شود.[۳] این، خیلی بیشتر از آمار احصاییه مرکزی افغانستان است. بنابراین اگر ارزش نقدی مبالغ ارسالی مهاجران افغانستانی را برمبنای آمار بانک جهانی در نظر بگیریم، دیده می‌شود که این ارزش به اندازه ۱۷ درصد درآمد ناخالص ملی را افزایش می‌دهد. پس می‌توان گفت که نیروی کار مهاجر افغانستانی نقش به‌سزایی در افزایش سطح درآمد ناخالص ملی افغانستان دارد.
شایان ذکر است که این ارقام با استفاده از داده‌های خیلی کم به دست آمده است، پس بنا بر موجودیت حجم بزرگ از نیروی کار افغانستان در خارج و سهیم نبودن اتباع سایر کشورها در تولیدات ناخالص داخلی افغانستان، سهم وجوه نقدی که با استفاده از دست‌مزد نیروی انسانی مهاجر افغانستان به این کشور ارسال می‌شود، به احتمال زیاد بیشتر از رقم ۱۷ درصد است.
درمان کسر بیلانس تجارت
طوری که هویدا است، افغانستان بنا بر کمبود منابع تولیدی، در تجارت خارجی خود با کسری عمیق بیلانس تجارت مواجه است. نیروی انسانی اتباع افغانستان مقیم در کشورهای خارج می‌تواند تا اندازهای عمق کسری بیلانس تجارت افغانستان را کاهش دهد. بنا بر فرضیه قبلی از مجموع درآمد تخمینی نیروی کار مهاجر افغانستانی در خارج ۲۰۹٫۵۹ میلیارد افغانی معادل ۲٫۳۵۴ میلیارد دالر امریکایی سالانه به افغانستان وارد می‌شود. از سوی دیگر با توجه به ارزش صادرات افغانستان در سال ۱۴۰۰ که مبلغ ۸۵۰ میلیون دالر ثبت شده است و در مقابل واردات افغانستان در همین سال که مبلغ ۵٫۳۰۷ میلیارد دالر ثبت شده است[۴]، درآمد نیروی انسانی اتباع افغانستان که در خارج از کشور به سر می‌برند، تقریباً ۴۴٫۳۵% ارزش واردات افغانستان است. با جود این، سهم فوق‌العاده روی بیلانس تجارت افغانستان داشته و یکی از عوامل اصلی نگه‌دارنده تجارت خارجی و اقتصاد افغانستان به شمار می‌رود. بر این اساس می‌توان گفت که یکی از منابعی که باعث تهیه مواد از خارج برای افغانستان می‌شود و می‌تواند کسری بیلانس تجارت افغانستان را درمان کند، درآمد نیروی انسانی اتباع افغانستان است که در خارج از کشور کار کرده و دست‌مزد خود را به افغانستان ارسال می‌کنند.
گسترش منابع معیشتی
افغانستان بنا بر عدم دست‌یابی به توسعه اقتصادی، کمبود بستر‌های تولیدی و کمبود زیربنا یکی از معدود کشور‌هایی است که با کمبود شدید منابع دچار است. با توجه به کسری عمیق بیلانس تجارت افغانستان، فقر گسترده و عدم دسترسی اکثریت مردم به غذای کامل، دیده می‌شود که منابع موجود در این کشور به‌گونه تقریبی تنها قادر به تهیه مایحتاج کمتر از ۲۰ درصد جمعیت است. پس نیاز‌های متباقی جمعیت افغانستان توسط کمک‌های جامعه جهانی و دست‌مزد نیروی کار اتباع افغانستان که در خارج کار می‌کنند، تهیه می‌شود. طوری که گفته شد، تجار بین‌المللی یا هم تاجران افغان وجوه نقدی که از کارگران افغانی تصاحب می‌شوند را کالا خریداری کرده و آن را به افغانستان وارد می‌کنند. بناءً این کالاها تنها توسط نیروی انسانی به دست آمده و سطح منابع را برای ساکنان افغانستان گسترش می‌دهد.
در نتیجه می‌توان گفت، نیروی انسانی افغانستان که به‌گونه قانونی و غیرقانونی در خارج از کشور مهاجر‌ند و کار می‌کنند، نقش خیلی تأثیر‌گذار روی اقتصاد افغانستان دارد. شاخص‌های اقتصاد افغانستان به‌گونه مستقیم و غیر‌مستقیم تحت تأثیر درآمد نیروی کار مهاجر افغانستانی قرار دارد. طوری که کارگران افغانستانی مقیم کشورهای خارجی درآمد‌شان را به‌گونه کلی یا هم قسمی برای خانواده‌های‌شان به افغانستان ارسال می‌کنند. دراثر ارسال وجوه نقدی این کارگران به داخل افغانستان وفور نقدینه‌گی به وجود می‌آید. بناءً ارسال دست‌مزد نیروی کار مهاجر افغانستانی به داخل کشور به‌گونه مستقیم سطح درآمد ناخالص ملی را افزایش افزایش داده، کسری بیلانس تجارت کرده و در نهایت منابع معیشتی را گسترش می‌دهد.
[۱] World Bank, 2021.
[۲] کمیشنری عالی سازمان ملل متحد در امور پناهنده‌گان ۲۰۲۱ (UNHCR)
[۳] تحقیق دانشگاهی دانشجویان اقتصاد دانشگاه کابل، نقش نیروی کار افغان‌های مقیم در خارج از کشور روی تولیدات ناخالص ملی،۱۴۰۱.
[۴] سالنامه احصایوی ۱۴۰۰، اداره مرکزی احصاییه و معلومات.
